*Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Παρότι εξίσου σημαντικό με το ποιητικό του έργο, το κριτικό έργο του Αναγνωστάκη - τα κείμενά του της λογοτεχνικής κριτικής - δεν τράβηξε όσο θα έπρεπε την προσοχή των μελετητών. Ενώ οι εργασίες για την ποίησή του περιλαμβάνουν έναν σημαντικό αριθμό βιβλίων και πλήθος μελετών σε περιοδικά (ο Αναγνωστάκης έχει απασχολήσει την κριτική περισσότερο από κάθε άλλον μεταπολεμικό ποιητή), οι σελίδες οι αναφερόμενες στα κριτικά του κείμενα είναι λίγες: οι βιβλιοκρισίες για τα τρία βιβλία κριτικής που δημοσίευσε (για τα Υπέρ και κατά, 1965· Αντιδογματικά, 1978· Συμπληρωματικά, 1985) και δύο σύντομες μελέτες: του Πάνου Μουλλά η μία, με τίτλο «Ο Αναγνωστάκης κριτικός» (1998), και της Ελπινίκης Νικολουδάκη-Σουρή η άλλη (1997) για τα άρθρα του Αναγνωστάκη τα αναφερόμενα στον Καβάφη. Υπάρχει βέβαια και η πρόσφατα εκδεδομένη (το 2004) διατριβή του Μιχάλη Μπακογιάννη για το περιοδικό Κριτική, σε ορισμένες σελίδες της οποίας γίνεται λόγος για τα κριτικά του κείμενα. Είχε προηγηθεί (1993) η μελέτη του Αλέξανδρου Αργυρίου για το περιοδικό, που περιέχει σελίδες για τον κριτικό Αναγνωστάκη.
H ιδέα του Αναγνωστάκη για τα κριτικά του κείμενα είναι γνωστή. Μας τη δηλώνει ο ίδιος στους προλόγους των κριτικών του βιβλίων. Μιλώντας για τα Αντιδογματικά γράφει ότι «έχουν πολύ περισσότερο χαρακτήρα και ύφος ντοκουμέντου με προορισμό την εκλαΐκευση και τη μαχητική προβολή ορισμένων απόψεων μέσα στα πλαίσια μιας επείγουσας επικαιρότητας, και πολύ λιγότερο, ή διόλου, αξιώσεις θεωρητικής προσφοράς». «Θα 'λεγα», σημειώνει στα Συμπληρωματικά, «ότι η κριτική αποτέλεσε ένα πάρεργο για μένα, αν είχα πράγματι ξεκαθαρίσει τι εννοούμε με το πάρεργο και ποια η διαφορά του από το λεγόμενο Εργο».
Αυτή η τελευταία φράση υπονοεί, πιστεύω, ότι ο Αναγνωστάκης θεωρεί τα κριτικά του κείμενα αναπόσπαστο τμήμα του έργου του. Αλλωστε, αν λάβουμε υπόψη μας τον νου που φανερώνει η ποίησή του, τη διάνοιά της, που είναι διάνοια κριτική, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι ο Αναγνωστάκης ήταν αδύνατον να μην είχε ασκήσει λογοτεχνική κριτική. Γι' αυτό την παρατήρησή του ότι η ενασχόλησή του με την κριτική ήταν «μη συστηματική και σποραδική» δεν θα πρέπει να την παίρνουμε τοις μετρητοίς. Διότι η κριτική του ήταν συστηματική, αν την κρίνουμε με γνώμονα τους στόχους της, που είναι στόχοι κεντρικοί ως προς τη μελέτη του λογοτεχνικού φαινομένου. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η κριτική αυτή καλύπτει όλο το φάσμα της κριτικής δραστηριότητας, τόσο το θεωρητικό όσο και το πρακτικό· και, ακόμη, ότι ο Αναγνωστάκης μπορεί να είναι ο πλέον ολιγογράφος ποιητής της γενιάς του (και όχι μόνο της δικής του γενιάς), όμως από τους ποιητές-κριτικούς αυτής της γενιάς δεν είναι από τους λιγότερο παραγωγικούς (δεν είναι λίγα τα κριτικά του κείμενα που παραμένουν ασύλλεκτα στα περιοδικά στα οποία είχαν δημοσιευθεί).
* Κριτική αντιδογματική
Το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η κριτική αυτή δραστηριοποιήθηκε είναι σχεδόν το ίδιο με εκείνο κατά το οποίο δραστηριοποιήθηκε και η ποιητική διάθεση του Αναγνωστάκη. Ποιητική και κριτική πράξη, λοιπόν, βαίνουν συγχρόνως στον Αναγνωστάκη, ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Συγχρόνως και συνέργως. «Δεν αμφιβάλλω», γράφει ο Αργυρίου, «ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια ταυτότητα, και όχι σε δύο προσωπεία. [...] Στον ποιητή υποπτευόμαστε τον στοχαστή, και ο στοχαστής στη διεξαγωγή των στοχασμών του εμψυχώνεται από τον ποιητή».
Ο Μουλλάς χαρακτηρίζει την κριτική του Αναγνωστάκη κριτική ιδεολογική. «Είναι ιδεολογική», γράφει, «όχι μόνο γιατί περικλείει μια ορισμένη πολιτική θεώρηση των πραγμάτων, αλλά και γιατί υποδηλώνει μια τάση προς το γενικό, προς τις ιδέες». Ο εύστοχος αυτός χαρακτηρισμός απαιτεί ορισμένες διευκρινίσεις. H πρώτη διευκρίνιση είναι ότι η ορισμένη πολιτική θεώρηση των πραγμάτων, στην οποία αναφέρεται ο Μουλλάς, είναι μια ιδιάζουσα θεώρηση, γιατί υπαγορεύεται από την επιθυμία αντίδρασης όχι προς πολιτικούς αντιπάλους, αλλά προς πολιτικώς ομοϊδεάτες. Ο σκοπός των κριτικών κειμένων μου, γράφει ο Αναγνωστάκης, «ήταν η προώθηση της προοδευτικής σκέψης σε δημιουργικότερους ορίζοντες, [...] η διαμόρφωση μιας καινούργιας, πιο απροκατάληπτης, με ποικίλες αποχρώσεις ματιάς». Είναι «η πάλη για ανανέωση μέσα από την αριστερά και πρώτα απ' όλα για την αριστερά». H προκατειλημμένη χωρίς ποικίλες αποχρώσεις ματιά είναι η δογματική, όπως τη χαρακτηρίζει ο Αναγνωστάκης, ματιά, «ο απολιθωμένος "προοδευτισμός"» στην τέχνη, οι φορείς του οποίου, «προοδευτικοί στην ιδεολογική τους συγκρότηση, είναι βαθύτατα συντηρητικοί στις αισθητικές τους απαιτήσεις».
Αναφέρω μερικές από τις βασικές θεωρητικές θέσεις της κριτικής του Αναγνωστάκη:
«Αρνούμαστε την ταύτιση ιδεολογίας και έργου τέχνης».
«H "σωστή τοποθέτηση" απέναντι στη ζωή και στο κοινωνικό φαινόμενο είναι κάτι πολύ διάφορο από τη "σωστή τοποθέτηση" και στο φαινόμενο τέχνη».
«Ο λογοτέχνης δεν έχει, ή δεν πρέπει να έχει, καμιά δέσμευση ή υποχρέωση ή οφειλή. [...] Καμιά οδηγητική αρχή δεν μπορεί να επηρεάσει γόνιμα τη δημιουργική δουλειά».
«Τα προβλήματα του εποικοδομήματος είναι πολύ πιο πολύπλοκα, πολύ πιο ασαφή, πολύ πιο "ασυνείδητα" από τα προβλήματα της βάσης, και δεν επιδέχονται οριστικές και τελεσίδικες λύσεις».
«Οσο προχωρούμε από την ομάδα στο άτομο (και η καλλιτεχνική δημιουργία είναι πρωτίστως ατομική δημιουργία) τόσο η γενίκευση αποβαίνει σε βάρος της αλήθειας».
Οταν σκεφτόμαστε πότε ακριβώς αρχίζει ο Αναγνωστάκης να τα λέει αυτά, ποια είναι τότε - το 1946 - η ηλικία του, ποιες οι συνθήκες - και όχι μόνο οι λογοτεχνικές - που επικρατούσαν στην Αριστερά, δεν μπορούμε να μη θαυμάσουμε την τόλμη του. Ο Αναγνωστάκης είναι από τους πρώτους, αν όχι ο πρώτος, που διατυπώνει αντιρρητική - και μάλιστα αιρετική - κριτική για τις περί τέχνης ιδέες του πολιτικού του χώρου.
H δεύτερη διευκρίνιση που θα πρέπει να κάνουμε είναι ότι η ιδεολογική κριτική του Αναγνωστάκη είναι μια κριτική που η σκευή της απορρέει όχι από αφηρημένες ιδέες, αλλά από τη μελέτη των πραγμάτων, από τη μελέτη του συγκεκριμένου (η τέχνη είναι κατ' εξοχήν ένα πεδίο του συγκεκριμένου). H όποια λοιπόν θεωρητικοποίηση του Αναγνωστάκη τελείται εν ονόματι ενός καλλιτεχνικού πραγματισμού, γιατί τροφοδοτείται από λώρους που ξεκινούν από τα έργα που έχει διαβάσει ο Αναγνωστάκης - για την ακρίβεια, περισσότερο από τα έργα που έχει διαβάσει (και κατανοήσει) και λιγότερο από τις θεωρίες λογοτεχνίας και κριτικής που έχει αφομοιώσει.
* Δύο ιδιότητες
Το πεδίο όπου αποδεικνύεται ο πραγματισμός ενός κριτικού είναι η γραφή του: η ακρίβεια με την οποία χρησιμοποιεί τις λέξεις του - η οποία, βέβαια, εξαρτάται από τη διεισδυτικότητα της ματιάς του -, η καθαρότητα με την οποία διατυπώνει τις παρατηρήσεις του, με λίγα λόγια η εκφραστική διαύγεια στη διατύπωση όχι μόνο των γενικών αρχών του όσο - κυρίως - των ειδικών παρατηρήσεών του για ένα συγκεκριμένο θέμα ή έργο. Φυσικά για να έχουν όλα αυτά κριτικό έρμα χρειάζεται το απαραίτητο: η γνωστική υποδομή. Τα κριτικά κείμενα του Αναγνωστάκη, τόσο τα θεωρητικότερα όσο και οι κριτικές του για συγκεκριμένα βιβλία, όχι μόνο οι εκτενέστερες (λ.χ. για την ανθολογία των Αυγέρη - Παπαϊωάννου - Ρώτα - Σταύρου ή για τα μυθιστορήματα του Τσίρκα, ή του Φραγκιά) αλλά και οι συντομότατες (οι αναφερόμενες κυρίως σε συλλογές ποιητών της γενιάς του), μα και τα απλά σχόλια και σημειώματά του, περιέχουν όλα τα παραπάνω και δείχνουν έναν κριτικό που ξέρει να βλέπει, να διακρίνει και να κρίνει, δηλαδή να αξιολογεί.
Με τις βασικές του θέσεις για τη λογοτεχνία και την κριτική ο Αναγνωστάκης επανασυνδέεται με τις πλέον φωτισμένες εκφράσεις της μαρξιστικής κριτικής - με τις θέσεις του Μαρξ και του Ενγκελς για τη λογοτεχνία, του Λούκατς, του Μπρεχτ ή του Φίσερ. Αν οι θέσεις του δεν είναι πρωτότυπες, η διατύπωσή τους και η εφαρμογή τους στην πράξη διαθέτουν δύο ιδιότητες, που δίνουν στον Αναγνωστάκη μια θέση διακριτή στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνικής κριτικής. H πρώτη ιδιότητα είναι η ποιότητα της κριτικής του διατύπωσης, για την οποία μίλησα - για την ακρίβεια η ποιότητα της απόληξης αυτής της διατύπωσης: το ήθος του τόνου της· ενός τόνου που είναι πολεμικός χωρίς να είναι επιθετικός, διαφωτιστικός χωρίς να είναι διδακτικός, συγκινησιακός χωρίς να είναι συναισθηματικός, ο οποίος τα επιτυγχάνει και τα συναιρεί όλα αυτά, επειδή αντλεί την ενέργειά του από μια ποιητική ευαισθησία. Αν η διάνοια της ποίησης του Αναγνωστάκη είναι, όπως είπαμε, διάνοια κριτική, το αίσθημα της κριτικής του είναι αίσθημα ποιητικό.
H δεύτερη ιδιότητα του κριτικού λόγου του Αναγνωστάκη είναι η ιστορική σημασία του. Διότι ο λόγος αυτός ανατάραξε τα νερά, προκάλεσε ζυμώσεις όχι μόνο στον χώρο της αριστερής κριτικής. Συνέβαλε με την οξεία κριτική ματιά του στην εμβάθυνση των κριτηρίων - οξεία αλλά συγχρόνως και νηφάλια ματιά, νηφαλιότερη από εκείνη της μαχόμενης αστικής κριτικής της εποχής του (λ.χ. από του Καραντώνη, που αντιμετώπιζε τα έργα τα χαρακτηριζόμενα από μια κοινωνικότερη οπτική με δυσπιστία μεγαλύτερη από εκείνη με την οποία ο Αναγνωστάκης προσέγγιζε τα συντηρητικών ιδεών έργα).
* Κριτικά επίκαιρος
Ο Αναγνωστάκης χαρακτηρίζει, μετριοφρόνως, επικαιρικά τα κριτικά κείμενά του. Και πράγματι, στον βαθμό που τα κείμενα αυτά συμμετείχαν στα πλέον διακυβευματικά πνευματικά δρώμενα της εποχής τους, έχουν το στοιχείο της επικαιρότητας. Ομως αυτή η επικαιρότητα αποτελεί περισσότερο την εξωτερική επιφάνεια, το περίβλημά τους. Γιατί με τον πυρήνα τους τα κείμενα αυτά ανήκουν σε εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε βαθειά επικαιρότητα. Διότι ο κύριος αντίπαλός τους, ο δογματισμός στη λογοτεχνική κριτική, δεν είναι φαινόμενο μιας συγκεκριμένης εποχής. Επανέρχεται συνεχώς για να υπηρετήσει ποικίλα συμφέροντα, συμφέροντα διαφορετικά κάθε φορά από εκείνα της λογοτεχνίας και της κριτικής της. Επανέρχεται μεταμφιεσμένος με διαφορετική κάθε φορά φορεσιά, που ενίοτε κατορθώνει να κρύψει την κριτική καχεκτικότητά του. Σήμερα, μάλιστα, που εμφανίζεται όχι με την τραγιάσκα και το χοντροκομμένο εργατικό αμπέχονο, αλλά με τα ενδύματα μιας σοφιστικής ραπτικής, δημιουργίες μιας υψηλής θεωρητικής μόδας, η οποία ακούει στο όνομα πολιτική ορθότητα, τα κριτικά κείμενα του Αναγνωστάκη είναι τόσο επίκαιρα όσο και την εποχή που γράφτηκαν.
Παρότι εξίσου σημαντικό με το ποιητικό του έργο, το κριτικό έργο του Αναγνωστάκη - τα κείμενά του της λογοτεχνικής κριτικής - δεν τράβηξε όσο θα έπρεπε την προσοχή των μελετητών. Ενώ οι εργασίες για την ποίησή του περιλαμβάνουν έναν σημαντικό αριθμό βιβλίων και πλήθος μελετών σε περιοδικά (ο Αναγνωστάκης έχει απασχολήσει την κριτική περισσότερο από κάθε άλλον μεταπολεμικό ποιητή), οι σελίδες οι αναφερόμενες στα κριτικά του κείμενα είναι λίγες: οι βιβλιοκρισίες για τα τρία βιβλία κριτικής που δημοσίευσε (για τα Υπέρ και κατά, 1965· Αντιδογματικά, 1978· Συμπληρωματικά, 1985) και δύο σύντομες μελέτες: του Πάνου Μουλλά η μία, με τίτλο «Ο Αναγνωστάκης κριτικός» (1998), και της Ελπινίκης Νικολουδάκη-Σουρή η άλλη (1997) για τα άρθρα του Αναγνωστάκη τα αναφερόμενα στον Καβάφη. Υπάρχει βέβαια και η πρόσφατα εκδεδομένη (το 2004) διατριβή του Μιχάλη Μπακογιάννη για το περιοδικό Κριτική, σε ορισμένες σελίδες της οποίας γίνεται λόγος για τα κριτικά του κείμενα. Είχε προηγηθεί (1993) η μελέτη του Αλέξανδρου Αργυρίου για το περιοδικό, που περιέχει σελίδες για τον κριτικό Αναγνωστάκη.
H ιδέα του Αναγνωστάκη για τα κριτικά του κείμενα είναι γνωστή. Μας τη δηλώνει ο ίδιος στους προλόγους των κριτικών του βιβλίων. Μιλώντας για τα Αντιδογματικά γράφει ότι «έχουν πολύ περισσότερο χαρακτήρα και ύφος ντοκουμέντου με προορισμό την εκλαΐκευση και τη μαχητική προβολή ορισμένων απόψεων μέσα στα πλαίσια μιας επείγουσας επικαιρότητας, και πολύ λιγότερο, ή διόλου, αξιώσεις θεωρητικής προσφοράς». «Θα 'λεγα», σημειώνει στα Συμπληρωματικά, «ότι η κριτική αποτέλεσε ένα πάρεργο για μένα, αν είχα πράγματι ξεκαθαρίσει τι εννοούμε με το πάρεργο και ποια η διαφορά του από το λεγόμενο Εργο».
Αυτή η τελευταία φράση υπονοεί, πιστεύω, ότι ο Αναγνωστάκης θεωρεί τα κριτικά του κείμενα αναπόσπαστο τμήμα του έργου του. Αλλωστε, αν λάβουμε υπόψη μας τον νου που φανερώνει η ποίησή του, τη διάνοιά της, που είναι διάνοια κριτική, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι ο Αναγνωστάκης ήταν αδύνατον να μην είχε ασκήσει λογοτεχνική κριτική. Γι' αυτό την παρατήρησή του ότι η ενασχόλησή του με την κριτική ήταν «μη συστηματική και σποραδική» δεν θα πρέπει να την παίρνουμε τοις μετρητοίς. Διότι η κριτική του ήταν συστηματική, αν την κρίνουμε με γνώμονα τους στόχους της, που είναι στόχοι κεντρικοί ως προς τη μελέτη του λογοτεχνικού φαινομένου. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η κριτική αυτή καλύπτει όλο το φάσμα της κριτικής δραστηριότητας, τόσο το θεωρητικό όσο και το πρακτικό· και, ακόμη, ότι ο Αναγνωστάκης μπορεί να είναι ο πλέον ολιγογράφος ποιητής της γενιάς του (και όχι μόνο της δικής του γενιάς), όμως από τους ποιητές-κριτικούς αυτής της γενιάς δεν είναι από τους λιγότερο παραγωγικούς (δεν είναι λίγα τα κριτικά του κείμενα που παραμένουν ασύλλεκτα στα περιοδικά στα οποία είχαν δημοσιευθεί).
* Κριτική αντιδογματική
Το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η κριτική αυτή δραστηριοποιήθηκε είναι σχεδόν το ίδιο με εκείνο κατά το οποίο δραστηριοποιήθηκε και η ποιητική διάθεση του Αναγνωστάκη. Ποιητική και κριτική πράξη, λοιπόν, βαίνουν συγχρόνως στον Αναγνωστάκη, ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Συγχρόνως και συνέργως. «Δεν αμφιβάλλω», γράφει ο Αργυρίου, «ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια ταυτότητα, και όχι σε δύο προσωπεία. [...] Στον ποιητή υποπτευόμαστε τον στοχαστή, και ο στοχαστής στη διεξαγωγή των στοχασμών του εμψυχώνεται από τον ποιητή».
Ο Μουλλάς χαρακτηρίζει την κριτική του Αναγνωστάκη κριτική ιδεολογική. «Είναι ιδεολογική», γράφει, «όχι μόνο γιατί περικλείει μια ορισμένη πολιτική θεώρηση των πραγμάτων, αλλά και γιατί υποδηλώνει μια τάση προς το γενικό, προς τις ιδέες». Ο εύστοχος αυτός χαρακτηρισμός απαιτεί ορισμένες διευκρινίσεις. H πρώτη διευκρίνιση είναι ότι η ορισμένη πολιτική θεώρηση των πραγμάτων, στην οποία αναφέρεται ο Μουλλάς, είναι μια ιδιάζουσα θεώρηση, γιατί υπαγορεύεται από την επιθυμία αντίδρασης όχι προς πολιτικούς αντιπάλους, αλλά προς πολιτικώς ομοϊδεάτες. Ο σκοπός των κριτικών κειμένων μου, γράφει ο Αναγνωστάκης, «ήταν η προώθηση της προοδευτικής σκέψης σε δημιουργικότερους ορίζοντες, [...] η διαμόρφωση μιας καινούργιας, πιο απροκατάληπτης, με ποικίλες αποχρώσεις ματιάς». Είναι «η πάλη για ανανέωση μέσα από την αριστερά και πρώτα απ' όλα για την αριστερά». H προκατειλημμένη χωρίς ποικίλες αποχρώσεις ματιά είναι η δογματική, όπως τη χαρακτηρίζει ο Αναγνωστάκης, ματιά, «ο απολιθωμένος "προοδευτισμός"» στην τέχνη, οι φορείς του οποίου, «προοδευτικοί στην ιδεολογική τους συγκρότηση, είναι βαθύτατα συντηρητικοί στις αισθητικές τους απαιτήσεις».
Αναφέρω μερικές από τις βασικές θεωρητικές θέσεις της κριτικής του Αναγνωστάκη:
«Αρνούμαστε την ταύτιση ιδεολογίας και έργου τέχνης».
«H "σωστή τοποθέτηση" απέναντι στη ζωή και στο κοινωνικό φαινόμενο είναι κάτι πολύ διάφορο από τη "σωστή τοποθέτηση" και στο φαινόμενο τέχνη».
«Ο λογοτέχνης δεν έχει, ή δεν πρέπει να έχει, καμιά δέσμευση ή υποχρέωση ή οφειλή. [...] Καμιά οδηγητική αρχή δεν μπορεί να επηρεάσει γόνιμα τη δημιουργική δουλειά».
«Τα προβλήματα του εποικοδομήματος είναι πολύ πιο πολύπλοκα, πολύ πιο ασαφή, πολύ πιο "ασυνείδητα" από τα προβλήματα της βάσης, και δεν επιδέχονται οριστικές και τελεσίδικες λύσεις».
«Οσο προχωρούμε από την ομάδα στο άτομο (και η καλλιτεχνική δημιουργία είναι πρωτίστως ατομική δημιουργία) τόσο η γενίκευση αποβαίνει σε βάρος της αλήθειας».
Οταν σκεφτόμαστε πότε ακριβώς αρχίζει ο Αναγνωστάκης να τα λέει αυτά, ποια είναι τότε - το 1946 - η ηλικία του, ποιες οι συνθήκες - και όχι μόνο οι λογοτεχνικές - που επικρατούσαν στην Αριστερά, δεν μπορούμε να μη θαυμάσουμε την τόλμη του. Ο Αναγνωστάκης είναι από τους πρώτους, αν όχι ο πρώτος, που διατυπώνει αντιρρητική - και μάλιστα αιρετική - κριτική για τις περί τέχνης ιδέες του πολιτικού του χώρου.
H δεύτερη διευκρίνιση που θα πρέπει να κάνουμε είναι ότι η ιδεολογική κριτική του Αναγνωστάκη είναι μια κριτική που η σκευή της απορρέει όχι από αφηρημένες ιδέες, αλλά από τη μελέτη των πραγμάτων, από τη μελέτη του συγκεκριμένου (η τέχνη είναι κατ' εξοχήν ένα πεδίο του συγκεκριμένου). H όποια λοιπόν θεωρητικοποίηση του Αναγνωστάκη τελείται εν ονόματι ενός καλλιτεχνικού πραγματισμού, γιατί τροφοδοτείται από λώρους που ξεκινούν από τα έργα που έχει διαβάσει ο Αναγνωστάκης - για την ακρίβεια, περισσότερο από τα έργα που έχει διαβάσει (και κατανοήσει) και λιγότερο από τις θεωρίες λογοτεχνίας και κριτικής που έχει αφομοιώσει.
* Δύο ιδιότητες
Το πεδίο όπου αποδεικνύεται ο πραγματισμός ενός κριτικού είναι η γραφή του: η ακρίβεια με την οποία χρησιμοποιεί τις λέξεις του - η οποία, βέβαια, εξαρτάται από τη διεισδυτικότητα της ματιάς του -, η καθαρότητα με την οποία διατυπώνει τις παρατηρήσεις του, με λίγα λόγια η εκφραστική διαύγεια στη διατύπωση όχι μόνο των γενικών αρχών του όσο - κυρίως - των ειδικών παρατηρήσεών του για ένα συγκεκριμένο θέμα ή έργο. Φυσικά για να έχουν όλα αυτά κριτικό έρμα χρειάζεται το απαραίτητο: η γνωστική υποδομή. Τα κριτικά κείμενα του Αναγνωστάκη, τόσο τα θεωρητικότερα όσο και οι κριτικές του για συγκεκριμένα βιβλία, όχι μόνο οι εκτενέστερες (λ.χ. για την ανθολογία των Αυγέρη - Παπαϊωάννου - Ρώτα - Σταύρου ή για τα μυθιστορήματα του Τσίρκα, ή του Φραγκιά) αλλά και οι συντομότατες (οι αναφερόμενες κυρίως σε συλλογές ποιητών της γενιάς του), μα και τα απλά σχόλια και σημειώματά του, περιέχουν όλα τα παραπάνω και δείχνουν έναν κριτικό που ξέρει να βλέπει, να διακρίνει και να κρίνει, δηλαδή να αξιολογεί.
Με τις βασικές του θέσεις για τη λογοτεχνία και την κριτική ο Αναγνωστάκης επανασυνδέεται με τις πλέον φωτισμένες εκφράσεις της μαρξιστικής κριτικής - με τις θέσεις του Μαρξ και του Ενγκελς για τη λογοτεχνία, του Λούκατς, του Μπρεχτ ή του Φίσερ. Αν οι θέσεις του δεν είναι πρωτότυπες, η διατύπωσή τους και η εφαρμογή τους στην πράξη διαθέτουν δύο ιδιότητες, που δίνουν στον Αναγνωστάκη μια θέση διακριτή στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνικής κριτικής. H πρώτη ιδιότητα είναι η ποιότητα της κριτικής του διατύπωσης, για την οποία μίλησα - για την ακρίβεια η ποιότητα της απόληξης αυτής της διατύπωσης: το ήθος του τόνου της· ενός τόνου που είναι πολεμικός χωρίς να είναι επιθετικός, διαφωτιστικός χωρίς να είναι διδακτικός, συγκινησιακός χωρίς να είναι συναισθηματικός, ο οποίος τα επιτυγχάνει και τα συναιρεί όλα αυτά, επειδή αντλεί την ενέργειά του από μια ποιητική ευαισθησία. Αν η διάνοια της ποίησης του Αναγνωστάκη είναι, όπως είπαμε, διάνοια κριτική, το αίσθημα της κριτικής του είναι αίσθημα ποιητικό.
H δεύτερη ιδιότητα του κριτικού λόγου του Αναγνωστάκη είναι η ιστορική σημασία του. Διότι ο λόγος αυτός ανατάραξε τα νερά, προκάλεσε ζυμώσεις όχι μόνο στον χώρο της αριστερής κριτικής. Συνέβαλε με την οξεία κριτική ματιά του στην εμβάθυνση των κριτηρίων - οξεία αλλά συγχρόνως και νηφάλια ματιά, νηφαλιότερη από εκείνη της μαχόμενης αστικής κριτικής της εποχής του (λ.χ. από του Καραντώνη, που αντιμετώπιζε τα έργα τα χαρακτηριζόμενα από μια κοινωνικότερη οπτική με δυσπιστία μεγαλύτερη από εκείνη με την οποία ο Αναγνωστάκης προσέγγιζε τα συντηρητικών ιδεών έργα).
* Κριτικά επίκαιρος
Ο Αναγνωστάκης χαρακτηρίζει, μετριοφρόνως, επικαιρικά τα κριτικά κείμενά του. Και πράγματι, στον βαθμό που τα κείμενα αυτά συμμετείχαν στα πλέον διακυβευματικά πνευματικά δρώμενα της εποχής τους, έχουν το στοιχείο της επικαιρότητας. Ομως αυτή η επικαιρότητα αποτελεί περισσότερο την εξωτερική επιφάνεια, το περίβλημά τους. Γιατί με τον πυρήνα τους τα κείμενα αυτά ανήκουν σε εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε βαθειά επικαιρότητα. Διότι ο κύριος αντίπαλός τους, ο δογματισμός στη λογοτεχνική κριτική, δεν είναι φαινόμενο μιας συγκεκριμένης εποχής. Επανέρχεται συνεχώς για να υπηρετήσει ποικίλα συμφέροντα, συμφέροντα διαφορετικά κάθε φορά από εκείνα της λογοτεχνίας και της κριτικής της. Επανέρχεται μεταμφιεσμένος με διαφορετική κάθε φορά φορεσιά, που ενίοτε κατορθώνει να κρύψει την κριτική καχεκτικότητά του. Σήμερα, μάλιστα, που εμφανίζεται όχι με την τραγιάσκα και το χοντροκομμένο εργατικό αμπέχονο, αλλά με τα ενδύματα μιας σοφιστικής ραπτικής, δημιουργίες μιας υψηλής θεωρητικής μόδας, η οποία ακούει στο όνομα πολιτική ορθότητα, τα κριτικά κείμενα του Αναγνωστάκη είναι τόσο επίκαιρα όσο και την εποχή που γράφτηκαν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου