τέσσερις μορφές αντίστασης

Α. Μυστικά και Σιωπή

Τα μυστικά και η σιωπή είναι η πρώτη μορφή αντίστασης που περιγράφει η Abu-Lughod, η οποία εντοπίζεται στον έμφυλα διαχωρισμένο χώρο των γυναικών, εντός του οποίου αυτές αψηφούν καθημερινά τους περιορισμούς που τους επιβάλλουν οι ηλικιωμένοι άνδρες της κοινότητας. Αυτό που παρατηρείται σε αυτήν την μορφή αντίστασης, είναι ότι οι γυναίκες συνεργάζονται μεταξύ τους για να αποκρύψουν διάφορα ζητήματα από τους άνδρες, καλύπτουν η μία την άλλη σε ασήμαντες δραστηριότητές τους, καπνίζουν στα κρυφά και σβήνουν γρήγορα τα τσιγάρα όταν κάποιος άνδρας πλησιάζει, προστατεύουν το απαράβατο της ξεχωριστής τους σφαίρας, εντός της οποίας αισθάνονται ότι απορρίπτουν την εξουσία.

Β. Παρεμπόδιση Γάμων

Μια δεύτερη, ευρέως διαδεδομένη, μορφή αντίστασης των γυναικών είναι εκείνη που προβάλλουν οι Βεδουίνες στο γάμο, καθώς ο έλεγχος στην επιλογή συζύγου είναι μια από τις πιο βασικές μορφές εξουσίας που ασκούν οι οικογένειες και ιδίως οι ηλικιωμένοι άρρενες συγγενείς, όπως ο πατέρας ή τα αδέλφια. Φαινομενικά, η εξουσία των ανδρών είναι απόλυτη, καθώς οι γάμοι κανονίζονται μεταξύ συνεργατών, φίλων και πατρογραμμικών συγγενών, και δεν αναιρούνται. Στην πραγματικότητα όμως οι διακανονισμοί αυτοί είναι τόσο περίπλοκοι, με τις γυναίκες να συμμετέχουν έστω και στοιχειωδώς σε αυτούς, διαθέτοντας όμως κάποιους τρόπους αντίδρασης και αντίστασης, έως ακόμη και του σημείου να απορρίψουν έναν γάμο. Δύο είναι τα τεχνάσματα που μετέρχονται στην περίπτωση αυτή. Το ένα είναι η πειθώ και το άλλο – όπως εγώ το χαρακτηρίζω – είναι η υστερία.

(…δια της πειθούς)

Τον πρώτο γυναικείο λόγο, πάνω στο ζήτημα αυτό, τον έχουν οι μητέρες, οι οποίες, δια της επιχειρηματολογίας έναντι του συζύγου τους, είναι ικανές να αποτρέψουν έναν ανεπιθύμητο για την κόρη τους γάμο. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας οικογένειας στην οποία αποφεύχθηκε ο γάμος της μεγαλύτερης σε ηλικία ανύπαντρης κόρης. Καθοριστικός, σε ένα τόσο ανατρεπτικό για την κοινωνία των Βεδουίνων αποτέλεσμα, ήταν ο ρόλος της μάνας, η οποία κατάφερε να πείσει τον άντρα της ότι ο γαμπρός δεν ήταν αντάξιος του τρόπου με τον οποίο είχαν μεγαλώσει την κόρης τους. Η οικογένειά του ζούσε σε σκηνές – κάτι στο οποίο δεν είχαν οι ίδιοι συνηθίσει – και ο λόγος μάλιστα αυτού του τρόπου εγκατάστασής τους ήταν ότι είχαν εμπλακεί σε κάποιας μορφής βεντέτα, γεγονός που θα εξανάγκαζε τον γαμπρό να τρέπεται σε φυγή, βάζοντας σε κίνδυνο τη ζωή του. Συνεπώς, η κόρη τους, τον περισσότερο καιρό θα ζούσε χωρίς αυτόν και – το πιθανότερο – θα έμενε συντόμως χήρα. Τελικά ο πατέρας επείσθη, η μητέρα βρήκε μιαν αληθοφανή δικαιολογία για να τους πουν και ο γάμος απετράπη. Συμπέρασμα: Η μάνα, ορισμένες τουλάχιστον φορές, τα καταφέρνει μια χαρά με τον πατέρα.

(… δια της υστερίας)

Ο δεύτερος και τελευταίος γυναικείος λόγος περί γάμου, ανήκει βέβαια στην ίδια την κακόμοιρη τη νύφη. Αυτή, έναν μόνο τρόπο αντίστασης διαθέτει. Την υστερία. Τραγελαφική θα χαρακτήριζα τη διήγηση μιας ηλικιωμένης γυναίκας, η οποία, με τη μέθοδο αυτή, είχε καταφέρει να αποτρέψει στη ζωή της τρεις ολόκληρους γάμους. Αναφερόμενη σε έναν απ’ αυτούς, ισχυριζόταν πως δεν τον ήθελε επειδή ήταν ξάδερφός της και πολύ μεγαλύτερός της. Οι συγγενείς έσφαζαν αρνιά για την «χαρά» της κι εκείνη φώναζε και έκλαιγε απαρηγόρητη. Κάποια στιγμή, ο πατέρας της, την απείλησε ότι θα την σκοτώσει με την καραμπίνα και αυτή έφυγε να βρει παρηγοριά στην παραδίπλα ρεματιά. Εκεί φάνηκαν και τα πρώτα συμπτώματα πραγματικής βεβαίως υστερίας, καθώς άρχισε έντρομη να καλεί τα πνεύματα για να την κυριεύσουν. «Κυριεύστε με, πνεύματα, κυριεύστε με» φώναζε, έως τη στιγμή που κάποια συγγενής την πλησίασε, την παρηγόρησε και εντέλει την φιλοξένησε στη σκηνή της για να κοιμηθεί. Δεν είχε όμως γλιτώσει ακόμη από τον γάμο. Δώδεκα μέρες μετά, οι γυναίκες συγγενείς του γαμπρού, ακολουθώντας προφανώς κάποιο γαμήλιο έθιμο, πήγαν στο πατρικό της για να βάψουν μια μαύρη κορδέλα και να την τοποθετήσουν στην κορυφή της τέντας του σπιτιού. Υποθέτω πως αυτό γινόταν προς ένδειξη πένθους του πατέρα για την απώλεια της κόρης, η οποία τελικά προθυμοποιήθηκε να τους βοηθήσει και ισχυριζόμενη πως πάει να φέρει την βαφή, την αναποδογύρισε επάνω της και έγινε από την κορυφή έως τα νύχια μαύρη. Ο πατέρας της, απορημένος αυτή τη φορά, την πλησίασε και της πρόσταξε να πλυθεί. Εκείνη κλαίγοντας υπάκουσε, αντιστάθηκε όμως αργότερα με απεργία πείνας. «Πέρασαν δώδεκα μέρες και δεν έβαλα τίποτα στο στόμα μου» θα πει, ισχυριζόμενη πως δεν πεινούσε. Όταν πάντως το επιχείρησε και πάλι, της ξανά έκαναν συζήτηση για τον γαμπρό. Τότε συνέβη το απίστευτο. Κατά την περιγραφή της, έγινε έκλειψη ηλίου και σκοτείνιασαν τα πάντα. Τράπηκε και πάλι σε φυγή. «Έτρεξα με τα πόδια, μέχρι που έφτασα στου θείου μου. Ήμουν σε κακή κατάσταση. Ήμουν χάλια» θα αφηγηθεί. Ο γάμος πάντως δεν είχε αποτραπεί. Ενώ για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν είχε ακουστεί τίποτα στο σπίτι για το ζήτημα αυτό, κατά το Φθινόπωρο, την επισκέφθηκαν και πάλι οι συγγενείς του γαμπρού, ζητώντας από την οικογένειά της να γίνει ο γάμος. Τότε εκείνη άρχισε να ουρλιάζει, προφανώς με τέτοιο υστερικό τρόπο, που εντέλει η υστερία της αποδείχτηκε ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αντίστασης απέναντι στο γάμο αυτό.

(…δια της χλεύης)

Τρόπος αντίστασης πάντως υπάρχει, όχι μόνο στην περίπτωση προσπάθειας να αποφευχθεί ένας γάμος, αλλά και σε εκείνη της μη αποτροπής του ή του φόβου έναντι αυτού. Στις τελευταίες αυτές περιπτώσεις, ως ιδεώδες τέχνασμα, έχουμε την χλεύη, η οποία συχνά εκφράζεται μέσα από τα τραγούδια. Χαρακτηριστικό είναι το γαμήλιο εκείνο τραγούδι, μέσω του οποίου περιπαίζονταν οι συγγενείς του γαμπρού για την υποδεέστερη κοινωνική τους θέση, καθώς, απευθυνόμενο στη νύφη, λέει: «Δεν έχεις την ίδια κοινωνική θέση με εκείνους. Πραγματικό σου ταίρι είναι κάποιος με χρυσά σιρίτια». Ή το άλλο, που τραγουδούσαν συχνά οι ανύπαντρες κοπέλες αντιδρώντας σε πιθανούς γάμους με ξαδέλφια: «Καταραμένος να ‘ναι ο γιος του θείου. Θεέ μου, μη με κάνεις να πάρω συγγενή». Τέλος, και εκείνο που εκδήλωνε την απέχθειά τους για τους ηλικιωμένους: «Δεν θα πάρω γέρο άντρα… Όχι εγώ… Δεν θα πάρω το γερασμένο φέσι στο βουνό… Αυτό που θέλω είναι το νέο… Peugeot».

Γ. Σεξουαλικά ασεβείς συζητήσεις

Η τρίτη μορφή αντίστασης σχετίζεται, κατά την Abu-Lughod, με τις σεξουαλικά ασεβείς συζητήσεις, οι οποίες στην πραγματικότητα υποκρύπτουν την γυναικεία κοροϊδία έναντι των ανδρών και του ανδρισμού τους, σε αντίφαση βέβαια με το γεγονός ότι η κοινωνία των Βεδουίνων τιμά τους άντρες, ενώ οι γυναίκες τούς σέβονται, καλύπτονται γι’ αυτούς και τους φοβούνται. Η κοροϊδία αυτή παίρνει συνήθως τη μορφή αστεϊσμών μέσα από τις αφηγήσεις λαϊκών ιστοριών και συζητήσεων, που γίνονται πίσω από την πλάτη των ανδρών και υποδηλώνουν την ευχαρίστηση των γυναικών όταν οι άνδρες αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στα ιδεώδη πρότυπα της κοινωνικής υπεροχής τους, της ανδρικής κυριαρχίας τους και της σεξουαλικής τους αυτονομίας. Πάντως, το σημαντικό στις αστείες αυτές ιστορίες είναι ότι γυναίκες τις διηγούνται, γυναίκες τις ακούνε, και γυναίκες αντιδρούν με γέλια σε ζητήματα που φοβίζουν τους άντρες, όπως για παράδειγμα ο εξευτελισμός τους εάν εκδηλώσουν την επιθυμία τους για μια γυναίκα ή εάν δεν καταφέρουν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της συνουσίας τους με αυτήν. Ξεχωριστό παράδειγμα της γυναικείας αυτής τάσης είναι η ιστορία ενός άνδρα, που διαθέτοντας δύο συζύγους, τιμωρούσε αυτήν που του ήταν πιστή και αντάμειβε εκείνη που τον απατούσε. Η εθελοτυφλία του, εξαιτίας της οποίας ακολουθούσε αυτή την τακτική, έγινε αυτομάτως αντικείμενο κοροϊδίας εκ μέρους των γυναικών.
Διάφορες πάλι άλλες αφηγήσεις, αντιστρέφουν τους ευρέως διαδεδομένους όρους περί γυναικείας υστέρησης σε επίπεδο φυσιολογίας, παρουσιάζοντας τα αρσενικά γεννητικά όργανα ως σημάδι έλλειψης. Έλλειψης της μήτρας, ενώ μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία θέλει τον άνδρα εντελώς ευνουχισμένο, καθώς τα εξαιρετικά προνόμια που προσδίδει το αρσενικό μόριο στην κοινωνία των Βεδουίνων, κάνουν τις γυναίκες να επιθυμούν να του κοπεί από τη ρίζα, και μάλιστα με τον πιο φρικαλέο τρόπο: να του φάει το «μόριο» ένας λύκος! Η ιστορία αυτή πάντως ολοκληρώνεται, όταν ο λύκος τρώει ολόκληρους και τους δυο συζύγους.

Δ. Τα ghinnăwa 

Τα ghinnăwa είναι η τέταρτη και τελευταία μορφή αντίστασης που εξετάζει η Abu-Lughod, εξηγώντας πως αυτά είναι ποιήματα ή μικρά τραγούδια, τα οποία απαγγέλλονται κυρίως από γυναίκες και νεαρούς άνδρες, συνήθως σε συνθήκες ισότητας και εν μέσω συζητήσεων μεταξύ οικείων προσώπων. Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι – δια μέσου αυτών – οι άνθρωποι αποκαλύπτουν συναισθήματα τα οποία διαφέρουν ριζικά από εκείνα που εκφράζουν στις συνηθισμένες τους συζητήσεις. Συναισθήματα, δηλαδή, ευαισθησίας και αγάπης. Πολλά από αυτά αναφέρονται στις σχέσεις με το άλλο φύλο, απέναντι στο οποίο – στις καθημερινές δραστηριότητές τους και εκτός ποιητικού πλαισίου – Βεδουίνοι και Βεδουίνες αντιδρούν με θυμό και άρνηση. Στην πραγματικότητα, η ποίηση αναδεικνύει όσα συναισθήματα παραβιάζουν τον ηθικό κώδικα των Βεδουίνων, καθώς, βάσει αυτού, η ευαισθησία ερμηνεύεται ως έλλειψη αυτονομίας και η αγάπη ως ανηθικότητα. Απέναντι λοιπόν σε τέτοιου είδους ερμηνείες, οι γυναίκες αντιστέκονται μέσα απ’ τον λόγο της ποίησης, η χρήση της οποίας φανερώνει ότι ακόμη και τα συναισθήματα είναι κοινωνικά και πολιτισμικά καθορισμένα.
Πάραυτα, ενώ το ποιητικό αυτό είδος θεωρείται παρακινδυνευμένο και μη ισλαμικό, με αναγνωρίσιμο τον ανατρεπτικό του ρόλο, δημιουργεί ιδιαίτερο θαυμασμό στους Βεδουίνους, γεγονός που κάνει εμφανή και την εκτίμησή τους για την ίδια την αντίσταση εν γένει, η οποία στρέφεται ενάντια στην δημόσια σφαίρα και στις ανδρικές δραστηριότητες, είτε αυτές είναι παραδοσιακές και βασίζονται στη φυλή, είτε σύγχρονες και κατευθυνόμενες από την αιγυπτιακή κυβέρνηση. Ταυτόχρονα, όμως, η εκτίμηση των ανδρών προς την αντίσταση, έρχεται σε αντιπαράθεση με τις αυστηρές κοινωνικές δομές που θεμελιώνονται στην άνιση διαφορά των φύλων, ενάντια στις οποίες στρέφονται οι γυναίκες προκειμένου να παρέμβουν δυναμικά και να αντιδράσουν. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι οι διάφορες μορφές αντίστασης παράγονται μέσα από τις αντίστοιχες σχέσεις εξουσίας και δεν μπορούν να μελετηθούν ανεξαρτήτως από αυτές. Για παράδειγμα:

1η μορφή αντίστασης – Τα Μυστικά και η Σιωπή: Αυτή η μορφή αντίστασης, όπου οι γυναίκες προασπίζουν τον έμφυλό τους χώρο και αισθάνονται ελεύθερες να κάνουν και να λένε ότι θέλουν μέσα σε αυτόν, υποδεικνύει αντίστοιχα και μια μορφή εξουσίας, αυτή που προκύπτει μέσα από τις απαγορεύσεις των ανδρών, η οποία ασκείται έντονα στις γυναίκες και ενάντια στην οποία οι ίδιες στρέφονται. Στην πραγματικότητα όμως οι γυναίκες, αντιστεκόμενες με τέτοιον τρόπο σε αυτήν, επί της ουσίας αναπαραγάγουν την εν λόγω εξουσία καθώς: α) Αποδέχονται τις απαγορεύσεις και τους περιορισμούς που τους επιβάλλονται. β) Υποστηρίζουν στο σύνολό του το σύστημα κοινωνικού διαχωρισμού των φύλων.

2η μορφή αντίστασης – Παρεμπόδιση Γάμων: Στην δεύτερη μορφή αντίστασης, στην προσπάθεια δηλαδή των γυναικών να παρεμποδίσουν κάποιους γάμους, γίνεται εμφανής και μια δεύτερη μορφή εξουσίας. Αυτή δηλαδή που ασκείται από τους άνδρες, στην προσπάθειά τους να ελέγχουν αυτοί πλήρως τους διακανονισμούς των γάμων. Στην πραγματικότητα οι γυναίκες αναπαράγουν αυτή την εξουσία, αποδεχόμενες τον ανδρικό έλεγχο εντός του οποίου έχουν μάθει να ελίσσονται.

3η μορφή αντίστασης – Οι Σεξουαλικά Ασεβείς Συζητήσεις: Στην αντίσταση που επιχειρείται μέσα από τις σεξουαλικά ασεβείς συζητήσεις, γίνεται εμφανής μία τρίτη μορφή εξουσίας. Αυτή που προκύπτει μέσα από την ιδεολογία της διαφοράς των φύλων και μέσα από τους κώδικες της ηθικής και του ελέγχου της γυναικείας σεξουαλικότητας. Και πάλι οι γυναίκες, με τη συγκεκριμένη αντίδρασή τους, αναπαραγάγουν την εξουσία, καθώς εκ των πραγμάτων αποδέχονται τον κυρίαρχο ηθικό κώδικα και απλώς τον καλαμπουρίζουν.

4η μορφή αντίστασης – Τα Ghinnăwa: Το ίδιο συμβαίνει και με τα ghinnăwa, τα οποία κάνουν εμφανή – στην πιο καθαρή μορφή – όχι μόνο την εξουσία που ασκείται μέσω ενός συγκεκριμένου ηθικού κώδικα, όχι μόνο την αναπαραγωγή των κοινωνικά καθορισμένων συναισθημάτων, αλλά και το συμφέρον που έχουν οι κυρίαρχοι στις εν λόγω κοινωνικές δομές από τις αντιστάσεις. Στην πραγματικότητα, οι αντιστάσεις τέτοιου τύπου, αμβλύνουν το αίσθημα καταπίεσης που δημιουργείται στους ανθρώπους από τις εξουσιαστικές δομές, αφήνοντάς τες να υπάρχουν.

(συνοψίζοντας)

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε πως η Abu-Lughod διόλου τυχαία δεν επιτίτλισε το άρθρο της ως «Ο Ρομαντισμός της Αντίστασης», καθώς αυτό που ισχυρίζεται είναι ότι έννοιες όπως «Φωνές», «Ανατροπή», «Διαφωνία», «Αντίλογος», «Αντίσταση» κ.ο.κ., περιγράφουν συμπεριφορές που είναι μόνο φαινομενικά ανατρεπτικές, ενώ επί της ουσίας αναπαράγουν και συντηρούν τις υφιστάμενες εξουσιαστικές σχέσεις μέσα στις οποίες αναπτύσσονται.