Ο Καζαντζάκης και ο θεός

(Από την ομιλία του Δημήτρη Νικολόπουλου)

Ένας προβληματισμός πάνω στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη απαιτεί, οπωσδήποτε να εξεταστεί και το επιμέρους θέμα: «ο Καζαντζάκης και ο θεός». Αυτό κυρίως γιατί ο Καζαντζάκης σ΄ ‘όλα τα έργα, σε κικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, κάνει αναφορές στο θεό ή σους θεούς, το θείο γενικότερα, τη θρησκεία και το ιερατείο. Σε κάποια μάλιστα απ΄ τα έργα του αυτές οι αναφορές εξαγγέλονται ήδη από τους τίτλους τους. Τέτοιοι τίτλοι είναι: «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «ο φτωχούλης του Θεού», «η Ασκητική» που έχει και δεύτερο τίτλο στα λατινικά “Salvatores Dei”, που μεταφράζεται «Σωτήρας του Θεού». Και ακόμη οι τίτλοι «ο τελευταίος πειρασμός» και ο λιγότερο γνωστός «Βούδας».

Πρέπει να διευκρινιστεί ότι αυτές οι αναφορές δεν περιορίζονται μόνο στον χριστιανικό θεό και στη χριστιανική θρησκεία, αλλά απλώνονται και σε πολλούς άλλους θεούς και άλλες θρησκείες. Έτσι απ΄ το έργο του Καζαντζάκη, πέρα βέβαια απ΄ τ΄ άλλα, αναδύεται μια ατμόσφαιρα, μια αύρα θρησκευτικού πλουραλισμού, μια θρησκευτική πολυμορφία ή ακόμη και ένας θρησκευτικός κοσμοπολιτισμός.

Γεννιέται όμως το ερώτημα: Ο Καζαντζάκης που είναι τόσο εγκωμιαστικός, που υμνολογεί όλους αυτούς τους ετερόκλητους, τους τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους θεούς, πιστεύει ότι όλοι αυτοί οι θεοί είναι ζώντες; Ότι είναι αληθινοί θεοί; Ότι πράγματι υπάρχουν; Μήπως πιστεύει σε κάποιον από αυτούς και όχι στους άλλους;Μήπως δεν πιστεύει σε κανέναν; Μήπως τους εγκωμιάζει για κάποιον άλλο λόγο, που δεν έχει σχέση με την πίστη;

Όλα αυτά τα ερωτήματα μπορούν να διατυπωθούν, κάπως σχηματικά βέβαια, σε ένα: Πιστεύει ο Καζαντζάκης στο θεό;

Αρχικά θα θέσω το επιμέρους ερώτημα: Πιστεύει ο Καζαντζάκης στο χριστιανικό θεό; Απάντηση, ΟΧΙ. Η στήριξη της απάντησης μπορεί να ζητηθεί στην πρώτη παράγραφο της «Ασκητικής», που είναι το κατεξοχήν φιλοσοφικό έργο του:

Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο, καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο, το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε ζωή.

Σύμφωνα όμως με τη χριστιανική διδασκαλία και το χριστιανικό δόγμα, «ερχόμαστε» απ΄ τη Δημιουργία του Θεού και θα «καταλήξουμε» στη Βασιλεία των Ουρανών, σε μια Δευτέρα Παρουσία. Άρα η άβυσσος του Καζαντζάκη, της Ασκητικής, αποκλείει τη χριστιανική πίστη και το χριστιανικό θεό. Ο Καζαντζάκης λοιπόν δεν πιστεύει στο χριστιανικό θεό.

Ερώτημα άλλο: Μήπως ο Καζαντζάκης πιστεύει σε κάποιον άλλο θεό μονοθεϊστικής θρησκείας; π.χ. στον Ιεχωβά των Εβραίων ή τον Αλλάχ των Μουσουλμάνων; Απάντηση, ΟΧΙ. Και στηρίζω αυτή την απάντηση λέγοντας πως όλοι οι θεοί των μονοθεϊστικών θρησκειών είναι ανάλογοι ως προς το θέμα της Δημιουργίας και της κατάληξης, της συντέλειας του κόσμου, με τον χριστιανικό θεό. Τους αποκλείει και αυτούς λοιπόν η άβυσσος και μάλιστα η σκοτεινή άβυσσος, που αναφέρει ο Καζαντζάκης στην Ασκητική του.

Ερώτημα άλλο: Μήπως ο Καζαντζάκης είναι ειδωλολάτρης; Μήπως πιστεύει σε κάποια μορφή παγανισμού; Απάντηση, ΟΧΙ. Η στήριξη αυτής της απάντησης έχει ως εξής: Στην ειδωλολατρία υπάρχει κατακερματισμόςτης θεϊκής δύναμης. Οι θεοί είναι πολλοίκαι σκόρπιοι μέσα στη φύση – σύμπαν. Η μεταφυσική όμως αγωνία του Καζαντζάκη ψάχνει το θεό, ασχέτως αν τον βρίσκει ή όχι, στην Ενότητα, στο Ένα και Μοναδικό.

Κατά τον Καζαντζάκη οι άνθρωποι δημιούργησαν τον θεό. Στο «Ταξιδεύοντας» στο Κεφάλαιο «Σινά», γράφει:

Ο θεός δεν είναι απροσδόκητο ουράνιο φαινόμενο. Οι ρίζες του είναι βαθιά μέσα στις μάζες.

Και στην «Ασκητική»

Ο θεός δε μας σώζει, εμείς τον σώζουμε.

Και στον επίλογο του ίδιου έργου του

Πιστεύω σε ένα Θεό, Ακρίτα, Διγενή, στρατευόμενο, Μεγαλοδύναμο, όχι Πολυδύναμο

Όπου το «πιστεύω» έχει την έννοια του «προτείνω».

Ο Καζαντζάκης δεν αποκλείει την ύπαρξη ενός θεού, ανώτερης δύναμης αλλά δεν Τον πιστεύει, με την έννοια ότι δεν έχει επαρκή βεβαιότητα γι΄ αυτόν. Δηλαδή είναι ένας άθεος, ο οποίος όμως διατηρεί και κάποια επιφύλαξη απέναντι της αθεϊα του.