ΑΚΑ∆ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2005 - 2006
ΕΡΓΑΣΙΑ
«Φόνισσας» του Παπαδιαµάντη
Λύτης: Τριπουλά Ιωάννα
ΘEMA: Αφού διαβάσετε τη Φόνισσα του Αλ. Παπαδιαµάντη, ν’ απαντήσετε στα
παρακάτω ερωτήµατα:
Α. Σχολιάστε τη σχέση της Φόνισσας µε το νατουραλισµό, δίνοντας ιδιαίτερη
έµφαση στα ζητήµατα της «πειραµατικής µεθόδου», της ιδέας της κληρονοµικότητας
και της ιδέας της επιβίωσης του πιο ισχυρού […]
Β. Σχολιάστε τη λειτουργία των αναδροµικών αφηγήσεων της Φραγκογιαννούς και
της Αµέρσας πριν από την περιγραφή του πρώτου εγκλήµατος της Φραγκογιαννούς.
Γ. ∆οκιµάστε να ερµηνεύσετε τα τελευταία λόγια της Φραγκογιαννούς «ω! να το
προικιό µου!» και την τελική φράση του έργου «εις το ήµισυ του δρόµου, µεταξύ της
θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης»
ΥΠΟ∆ΕΙΓΜΑΤΙΚΗ ΛΥΣΗ
Η Φόνισσα του Παπαδιαµάντη είναι ένα κορυφαίο έργο της νεοελληνικής
λογοτεχνίας, που στέκει στο µεταίχµιο της ηθογραφίας και του νατουραλισµού. Στην
παρούσα εργασία θα εστιάσουµε στα στοιχεία που το ενώνουν και που το
διαφοροποιούν από το νατουραλισµό, τη λειτουργία των παρεκβάσεων µέσα στην
εξέλιξη του έργου και ορισµένα σηµαντικά σηµεία του επιλόγου του έργου,
καταδεικνύοντας την υψηλή ποιότητα του έργου και την άριστη τεχνική του
λογοτέχνη.
Α. Ο νατουραλισµός ως λογοτεχνικό κίνηµα καλλιεργήθηκε τον 19ο αιώνα µε
εισηγητή τον Emile Zola και προήλθε από τις τάσεις για ρεαλιστικότερη απόδοση της
πραγµατικότητας. Ο παράγοντες που τον διαµόρφωσαν ήταν κυρίως: α) οι συνέπειες
της εκβιοµηχάνισης για τις κοινωνίες, β) η εξέλιξη των επιστηµών και οι θεωρίες της
βιολογίας, και γ) η επίδραση της επιστηµονικής µεθοδολογίας, που καθιέρωσε το
πείραµα και την παρατήρηση.
Στοιχεία που συνδέουν το έργο µε το νατουραλισµό
• η φωτογραφική περιγραφή της πραγµατικότητας: Θεµελιακό αίτηµα του
νατουραλισµού ήταν η «πιστή» αναπαράσταση της σύγχρονης πραγµατικότητας. Η
καταγραφή είναι όσο το δυνατό αντικειµενικότερη και δοσµένη µε ακρίβεια και
ευσυνειδησία. Για την αποτελεσµατικότερη επίτευξη αυτού του σκοπού η
θεµατολογία επιλέγεται από την καθηµερινή πραγµατικότητα. Πηγή άντλησης του
υλικού είναι γεγονότα και καταστάσεις άµεσα γνωστά στο λογοτέχνη, προερχόµενα
από την προσωπική του εµπειρία, τα οποία απεικονίζονται µετά από σχολαστική
παρατήρηση και µε τη µεγαλύτερη δυνατή λεπτοµέρεια, σαν να πρόκειται για
ρεπορτάζ, όπου σηµασία έχουν τα στοιχεία του εξωτερικού κόσµου, όχι οι σκέψεις,
ούτε τα συναισθήµατα
• η πειραµατική µέθοδος: η παρατήρηση και το πείραµα, προερχόµενα από τις
επιστήµες και κυρίως την ιατρική και τη βιολογία εφαρµόζονται και στη λογοτεχνία.
Η ιδέα προήλθε από το Zola, που υποστήριξε ότι ο µυθιστοριογράφος µπορεί να
πραγµατοποιήσει εργαστηριακές δοκιµές πάνω στους ήρωες τους για να ερµηνεύσει
τις πράξεις τους. Ο πεζογράφος πειραµατίζεται µε τους ήρωές του, όπως ακριβώς
ένας θετικός επιστήµονας µε το υλικό. Ο ερευνητής – συγγραφέας βάζει τους ήρωες
του έργου να δοκιµάζονται σε καταστάσεις και έπειτα παρακολουθεί και καταγράφει αντιδράσεις τους. Έτσι και στο έργο, ο Παπαδιαµάντης στέκεται µε αξιοπρόσεκτη περιέργεια στην ψυχολογία και την συναισθηµατική κατάσταση της ηρωίδας του, ειδικά σε κρίσιµες στιγµές, όπως πριν τη διάπραξη των εγκληµάτων της. («Η Φραγκογιαννού εσκέφθη «Θα φωνάξουν τάχα; […]». Εδίστασε προς στιγµήν. Ησθάνθη µέσα της φοβεράν πάλην. Είτα είπε, σχεδόν µεγαλοφώνως «Καρδιά! … αυτό είναι µια απόφαση». Και δράξασα µε τας δύο χείρας τα δύο κοράσια τα ώθησε µε µεγάλην βίαν) • η κληρονοµικότητα: ο Zola, επηρεασµένος από τις θεωρίες της βιολογίας, της ψυχολογίας και άλλων επιστηµών αναπαρήγαγε την άποψη ότι η ανθρώπινη φύση επηρεάζεται καθοριστικά από τις κληρονοµικές καταβολές. Οι κληρονοµικές καταβολές αναδεικνύονται σε κινητήρια δύναµη για τον άνθρωπο, µια δύναµη ανεξέλεγκτη που επηρεάζει βαθύτατα τις επιλογές και την πορεία του. • Στο έργο η δύναµη της κληρονοµικότητας απεικονίζεται µέσα από τα στοιχεία που πήρε η Χαδούλα από τη µητέρα της, ∆ελχαρώ. Επρόκειτο για µια γυναίκα «κακή, βλάσφηµος και φθονερά», την οποία οι συγχωριανοί έτρεµαν και πίστευαν ότι έκανε µάγια. Από τη µητέρα της, εποµένως, η Χαδούλα φαίνεται να κληρονόµησε µια σκοτεινή πλευρά, που περικλείει µια ροπή προς το παράλογο, το έξω-λογικό στοιχείο. Αλλά και ο γιος της Χαδούλας, για τον οποίο γίνεται περισσότερο λόγος απ’ ό,τι τα άλλα αγόρια, ο Μήτρος, είναι ένας µέθυσος, που βρίσκεται φυλακισµένος µε την κατηγορία του φόνου. Υπάρχει, συνεπώς, µια κληρονοµική ιδιότητα που κρατάει τους γόνους της ∆ελχαρώς µε διάφορους τρόπους και εκδηλώσεις συναισθηµατικά και κοινωνικά, µακριά από τους συνανθρώπους τους. • η ιδέα της επιβίωσης του πιο ισχυρού: Στηρίζεται στις δαρβινικές απόψεις περί εξέλιξης των όντων και των γενών. Η κυριαρχία του ισχυρού πάνων στο ανίσχυρο αποτελεί, σύµφωνα µε τις θεωρίες του ∆αρβίνου, θεµελιώδης αρχή της Φύσης «όλα τα όντα είναι εκτεθειµένα σε σκληρό ανταγωνισµό […] Μια πάλη για επιβίωση αναπόφευκτα ακολουθεί τον υψηλό βαθµό µε τον οποίο όλα τα οργανικά όντα τείνουν να αυξάνονται». Οι αρχές του δαρβινικού κειµένου συνίστανται στον ανταγωνισµό, τον αφανισµό των αδυνάτων και την επικράτηση των ισχυρότερων και τους µηχανισµούς ελέγχου της φύσης. Η ανθρώπινη κοινωνία υποκριτικά τους καταδικάζει, αλλά τους υιοθετεί στηρίζοντας την ελεύθερη αγορά του καπιταλισµού. Η Χαδούλα, στον αγώνα αυτό καλείται να αντιµετωπίσει τη µητέρα της, τη ∆ελχαρώ και ο αγώνας αυτός κορυφώνεται τη στιγµή ορισµού της προίκας της. Η αδικία που διαπράττεται σε βάρος της (παίρνει ένα κτήµα και ένα εγκαταλελειµµένο, απόµακρο σπίτι και κλέβει ένα µικρό χρηµατικό ποσό, µε το οποίο έχτισε ένα φτωχόσπιτο) σηµαίνει επιβεβαίωση της ισχυρής φύσης της µητέρας της και ήττα για την ίδια. Η συνειδητοποίηση της ανίσχυρης φύσης και θέσης της γυναίκας είναι που θα την οδηγήσει στη διάπραξη µιας σειράς εγκληµάτων. Αλλά και τα µικρά κορίτσια, που η ίδια θεωρεί ότι σώνει από την τύχη τους, είναι θύµατα αυτής πάλης, στην οποία αποδεικνύονται ανυπεράσπιστα. Στοιχεία που διαφοροποιούν το έργο από το νατουραλισµό: Το συγκεκριµένο διήγηµα δεν µπορεί να χαρακτηριστεί αµιγώς νατουραλιστικό, καθώς υπάρχουν ορισµένα στοιχεία που το διαφοροποιούν. Από αυτά πιο σηµαντικά είναι: α) η επεξεργασία της µορφής και τους ύφους, και ειδικά της γλώσσας, β) η παρουσία µιας έξω-ρεαλιστικής πραγµατικότητας, η ύπαρξη δύο κόσµων, ενός πραγµατικού κι ενός υπερβατικού γ) η χρήση παρεκβάσεων. Β. Η λειτουργία των αναδροµικών αφηγήσεων Το πρώτο µέρος του έργου χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη αφηγηµατική αρτιότητα. Περιλαµβάνει µια µακρά σειρά από ονειροπολήσεις και διαλογισµούς της ηρωίδας, στη σκέψη της οποίας η αίσθηση της πραγµατικότητας προοδευτικά µεταστρέφεται. Οι αναδροµικές αφηγήσεις γενικά, λειτουργούν ανατρεπτικά για τη ρεαλιστική παρουσίαση της ροής του χρόνου. Η ανατροπή αυτή συνιστά απόκλιση από τις αρχές του νατουραλισµού. Η χρήση παρεκβάσεων συµβαδίζει µε την πρόοδο που συντελείται στο χώρο της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας. Η διαπίστωση ότι η συνείδηση του ατόµου βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και εποµένως δεν µπορεί να αναλυθεί σε διακριτά τµήµατα οδήγησε στην ανάπτυξη νέων θεωριών, που τονίζουν την διαφορετικότητα του «κοινού» προς τον «ψυχολογικό» χρόνο. Ο πρώτος µπορεί να µετρηθεί µε µαθηµατική ακρίβεια, ο δεύτερος, όµως, δεν επιδέχεται µέτρηση, γιατί δεν είναι ούτε ενιαίος, ούτε οµοιογενής, αλλά συγχωνεύει το παρόν µε στιγµές από τα εσωτερικά βιώµατα. Το παρόν αλληλοδιαπλέκεται µε το παρελθόν, όπως η συνείδηση µε το υποσυνείδητο. Οι παρεκβάσεις διαφωτίζουν την ψυχολογία των ηρώων και αναδεικνύουν τα βιώµατα και τις εµπειρίες, ακόµα και τις πιο σκοτεινές ψυχικές δυνάµεις που επηρεάζουν την πορεία του ατόµου.Οι παρεκβάσεις αυτές εξάλλου, αποσκοπούν στην καλύτερη και πιστότερη διαγραφή του χαρακτήρα και στην κατανόηση των στοιχείων που τον συνθέτουν. Τα στοιχεία αυτά είναι εν πρώτοις βιολογικά και κληρονοµικά, αλλά επίσης οφείλουν την ύπαρξή τους σε κοινωνικούς παράγοντες. Η Φραγκογιαννού, εν προκειµένω, είναι δηµιούργηµα των κληρονοµικών καταβολών, των οικογενειακών της βιωµάτων, της κοινωνικής της θέσης και της οικογενειακής της κατάστασης. Η Αµέρσα, πάλι, προσωποποιεί τα ίδια στοιχεία, ιδωµένα από την άλλη τους πλευρά: είναι η κόρη που έµεινε ανύπανδρη, ξεφεύγοντας από την γυναικεία µοίρα, την οποία πολεµά η µητέρα της. Ώστε, τελικά, γίνεται σαφές ότι η προσωπικότητα του ατόµου είναι µια πολυσύνθετη και πολύπλευρη οντότητα, µε απύθµενα βάθη και ανεξερεύνητα σηµεία. Γ. Ερµηνεία των φράσεων: α) «ω! να το προικιό µου!» : Η προίκα της Χαδούλας ήταν πολύ ασήµαντη σε σχέση µε τις οικονοµικές δυνατότητες της οικογένειας (ο πατέρας ήταν αρχιναυπηγός και η ίδια µοναχοκόρη): ένα παλιό, ετοιµόρροπο σπίτι στο Κάστρο, µια αποµακρυσµένη περιοχή και έναν ελαιώνα στην «έρηµον βορειοδυτικήν ακτήν», ενώ οι γονείς, µε πρωτοβουλία της µητέρας, κράτησαν τα δύο νεόχτιστα σπίτια και τα καλύτερα χωράφια. Η θέαση της προίκας της την ώρα του πνιγµού δύναται να προσλάβει ποικίλες ερµηνείες: • η αδικία που διαπράχτηκε σε βάρος την ώρα απόδοσης της προίκας στιγµάτισε τη συνείδηση της Χαδούλας, που συνειδητοποίησε ότι η µοίρα µιας γυναίκας είναι πάντα ετεροπροσδιόριστη («και την έκαµαν νύµφην οι γονείς της), σκέψη που απετέλεσε την βάση των συλλογισµών που την οδήγησαν στη διάπραξη εγκλήµατος • η µικρή και ασήµαντη προίκα ερµηνεύτηκε από την κοπέλα ως άρνηση αναγνώρισης της µοναδικότητας της, ως απόρριψη της ξεχωριστής της υπόστασης. Οι γονείς βίωσαν το γάµο ως σωτήρια αποποίηση του οικονοµικού της βάρους, που έγινε µε µηδαµινό αντίτιµο, ανάξιο για την µοναχοκόρη του αρχιναυπηγού («την εκουκούλωσαν»). • το παλαιό σπίτι και το χωράφι στην έρηµη ακτή προκαλούσαν το φόβο των συγχωριανών της «όπου µόνο τα Στοιχεία κατοικούν». Έτσι, η προίκα που της δόθηκε, όρισε κατά κάποιο τρόπο και την δική της µοίρα, ώστε µε τις πράξεις της ταυτίστηκε µαζί τους, από την άποψη ότι έγινε απειλητική για το κοινωνικό σύνολο και πηγή φόβου για τους άλλους. • Το σπίτι που κληροδότησε ήταν χτισµένο στην παλιά πόλη, ενώ η ίδια επέµενε να της δοθεί αυτό στην καινούργια περιοχή. Κατ’ αυτό τον τρόπο η προίκα της όρισε εξαρχής την κοινωνική της θέση. Βρέθηκε αποκοµµένη από το κοινωνικό σύνολο, καθώς συνδέθηκε µε το µέρος που συµβόλιζε µια παρωχηµένη εποχή, που έµεινε
στάσιµη, πέρα από το χρόνο και τις µεταβολές που αυτός επιφέρει.
β) «εις το ήµισυ του δρόµου, µεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης»:
Η Χαδούλα πνίγεται στην προσπάθεια της να περάσει ένα κοµµάτι γης που συνέδεε
τη στεριά µε ένα βράχο, πάνω στο οποίο ήταν χτισµένος ο ναός του Αγίου Σώστη. Το
παράτολµο εγχείρηµα της έγινε υπό την πίεση της καταδίωξης και αποσκοπούσε στην
ηθική (µε την εξοµολόγηση των αµαρτηµάτων της) και την πραγµατική (µε την
επιβίβαση σε διερχόµενο σκάφος) σωτηρία της. Η πληµµύρα, ωστόσο, δεν την άφησε
να ολοκληρώσει τα σχέδια της και έτσι βρήκε εκεί το θάνατο. Η έκφραση που
χρησιµοποιεί ο πεζογράφος δύναται να προσλάβει ποικίλες ερµηνείες:
• Η πράξη της Χαδούλας δεν µπόρεσε να βρει δικαίωση ούτε από την ανθρώπινη
δικαιοσύνη, καθότι δεν το ήθελε η ίδια και γι’ αυτό απέφευγε τη σύλληψη, ούτε από
τη θεϊκή δικαιοσύνη, αφού, αν και το επιχείρησε, δεν τα κατάφερε. Έτσι, έµεινε
αδικαιολόγητη (καθώς δεν της δόθηκε ευκαιρία να δικαιολογηθεί) και ατιµώρητη.
• Εκεί που δεν έφτανε ούτε η θεία, ούτε η ανθρώπινη δικαιοσύνη, έδωσε το τέλος
η Φύση. Η Χαδούλα ανέλαβε αυτεπάγγελτα το ρόλο οργάνου απόδοσης των νόµων
της φύσης, σύµφωνα µε τους οποίους ο θάνατος είναι απαραίτητος για τη διατήρηση
µιας ισορροπίας στον αριθµό των έµβιων όντων. Επιπρόσθετα το ρόλο αυτό τον
άσκησε επιλεκτικά, σε βάρος των κοριτσιών, ενώ η Φύση λειτουργεί ανεξαιρέτως
κριτηρίων. Η Φύση, εποµένως, µεσολάβησε για να δώσει τέλος σε αυτό το έργο, και
µάλιστα µε ανάλογο τρόπο µε αυτόν που χρησιµοποιούσε ως επί το πλείστον η
Φραγκογιαννού, µε τον πνιγµό.
• Η Φραγκογιαννού, που µε τις πράξεις της αποκλείστηκε από την ανθρώπινη
κοινωνία, µε τον πνιγµό της επέστρεψε στη Φύση, την πηγή προέλευσης – σύµφωνα
και µε τις επιστηµονικές θεωρίες της εποχής – όλων των ζώντων οργανισµών. Η
πορεία της µέσα στη ζωή εποµένως δεν θα µπορούσε να κριθεί ούτε από τους
ανθρώπους, ούτε από το Θεό, γιατί αποδείχτηκε ότι δεν ήταν ούτε ανθρώπινο
πλάσµα, ούτε του θεού, αλλά δηµιούργηµα της Φύσης – στο οποίο, σηµειωτέον,
αντικατοπτριζόταν η διπλή όψη της, η καλή, η πηγή ζωής και η σκληρή, η
εξολοθρεύτρια
Οι όποιες ερµηνείες δίνονται, είναι, φυσικά, πάντα υποκειµενικές και ποτέ
ασφαλείς. Η προσέγγιση είναι αποκλειστικά θέµα προσωπικών επιλογών και
απόψεων και είναι σταθερά ανοιχτό σε καινούργιες προτάσεις.
Η Φόνισσα είναι από πολλές πλευρές ένα κορυφαίο επίτευγµα της νεοελληνικής
λογοτεχνίας. Στην παρούσα εργασία έγινε απόπειρα εξέτασης πτυχών, όπως η
συνάφεια του µε το νατουραλισµό, η χρήση των αναδροµικών αφηγήσεων και η
ερµηνεία καθοριστικών φράσεων και εννοιών. Από αυτή έγινε αντιληπτό ότι είναι
ένα πολυδιάστατο έργο, µε πληθωρικό και ποικίλο υπόβαθρο, ικανό να θέσει πολλά
ερωτήµατα, µε πρώτο και κύριο τη φύση του ανθρώπου και τα όρια δράσης του µέσα
σε έναν κόσµο γεµάτο δυστυχίες και αντιξοότητες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου