Μια νέα δημιουργία
ενός ασύλληπτου ποιητικού φω¬τός
Η εντέλεια της μετάφρασης δεν έγκειται απλά στη μορφολογική μεταφορά της αντίστοιχης επιλεγμένης λέ¬ξης, ούτε αρκείται σε μια αυστηρή απόδοση των εκφραστι¬κών μέσων και εννοιών του πρωτοτύπου. Aυτή ενδημεί μέσα στο αισθητήριο των συναισθημάτων του μεταφρα¬στή – όταν μάλιστα πρόκειται για ποιητικό κείμενο – ως ένστικτο που τον κατευθύνει, για να ανακαλύψει αρχικά τη μουσική του ποιήματος και ύστερα να διαφυλάξει την αι¬σθητική του υφή, μεταμορφώνοντας όλες τις απεριόριστες λεκτικές εκ¬φάνσεις σε μια πειθαρχημένη γλωσσοπλασία…
Stefan Mallarme
Η ποιητική μετάφραση δεν είναι μόνο μια δημιουρ¬γία, είναι ακριβώς μια διπλή δημιουργία του πιο ασύλλη¬πτου φωτός, το οποίο ρέει ανεξάντλητο κι ανεξερεύνητο μες στη ψυχή και στη φαντασία του πρωτοδημιουργού του..
Αυτό το ασύλληπτο εσώτατο φως καταφέρνει να ανακαλύψει και να συλλέξει ο Τάκης Βαρβιτσιώτης (γεν. Θεσσαλονίκη το 1916 όπου και εκοιμήθη το 2011), μετου¬σιώνοντάς το σε στέρεη έκλαμψη και να μεταφέρει από τη γαλλική στην ελληνική μια σειρά ποιημάτων του Μαλλαρμέ με τον ποιητικότερο τρόπο..
Αφού ξεκλειδώσει («ξεβιδώσει», όπως έλεγε ο Σεφέ¬ρης) τις καλά αμπαρωμένες πόρτες της ποιητικής ιδιοσυ¬γκρασίας του Stefan Mallarme (1842-1898), αρχηγού του γαλλικού συμβολισμού και της «καθαρής ποίη¬σης», απε-λευθερώνει δέσμες φωτός από άρρητη λεκτική μαγεία που κρύβονταν πίσω από τα σύμβολα – έννοιες ή που τις κάλυ¬πτε η σιωπή..
Ένα ξενόγλωσσο ποίημα μόνον από ένα καλογυμνα¬σμένο δεξιοτέχνη ποιητή μπορεί να αποδοθεί στη μητρική γλώσσα και να αναπαραχθεί δημιουργικά. Η εξωτερική μορφή έχει την ευρυχωρία να διαφοροποιείται ποικιλό¬τροπα, η πλαστική επεξεργασία του στίχου δίνει τη δυνα¬τότητα για περισσότερη ελευθερία. Στην Ποίηση μια λέξη σχεδόν ποτέ δεν αποδίδει με την ίδια ένταση τα ακριβή συ¬ναισθήματα του δημιουργού, έτσι που ο φιλόδοξος μετα¬φραστής μπορεί να επιχειρεί επιλογές λέξεων, προσέχοντας να μην ξεμακραίνει με βερμπαλισμούς από το πρωτότυπο. Η μεγάλη παλέτα των ιδεοχρωμάτων αφήνει ανοιχτά ενδε-χόμενα από την πιο ελεύθερη απόδοση έως την πιο αυ¬στηρή μεταφορά..
Όμως δεν μπορεί να κάνει το ίδιο και με τον εσωτε¬ρικό ιστό του ποιήματος, ο οποίος κρατά την πρωτεϊκή ιδέα, τον συμβολισμό, το μήνυμα. Η φυσιολογία της λέξης πρέπει να παραμένει άθικτη και αναλλοίωτη. Η πειθαρχία είναι αναγκαία «σε ορισμένους κανόνες του πρωτοτύπου και ιδιαίτερα μάλιστα όταν πρόκειται για σονέττο», παρα¬τηρεί ο Τ. Βαρβιτσιώτης στην εισαγωγή του έργου του. Το σονέττο είναι από τα δυσκολότερα ποιητικά είδη, αποτε¬λούμενο από δεκατέσσερις στίχους που ομοιοκαταληκτούν με καθορισμένο τρόπο και τάξη μετρική.
Όπως μου εκμυστηρεύτηκε ο ίδιος ο Τ.Β. σε μια κου¬βέντα μας, η μετάφραση αυτών των μαλλαρμεϊκών ποιη¬μάτων – δεκαεφτά στο σύνολό τους, εκ των οποίων τα δε¬κατέσσερα σονέττα – υπήρξε ένας άθλος ασκητείας πολύ¬χρονης και πολύμοχθης που διήρκησε τριάντα χρό¬νια.. Φα¬ντασθείτε υπευθυνότητα και άσκηση: δεκαεφτά ποιήματα μόνο, αλλά τέλεια δουλεμένα και σφυρηλατημένα στο αμόνι του ποιητικού εργαστηρίου για τριάντα ολό¬κληρα χρόνια!! Το αποτέλεσμα γενναιόδωρο: μια ποίηση κομψή, εκλεπτυσμένη, αισθητική στην εντέλειά της, με όλο τον λυ¬ρισμό που διαφυλάχθηκε και ανέδειξε τροπαιοφό¬ρους τε¬χνίτες τους Βαρβιτσιώτη και Μαλλαρμέ..
Τα μεταφρασμένα ποιήματα ξαναπλάστηκαν από το χέρι του Έλληνα πρωτοποιητή καλύτερα, ωραιότερα, λα¬μπρότερα απ’ ότι πρωτοπλάστηκαν από τον ίδιο τον Μαλ¬λαρμέ!!
«Ω, πόσο εράσμια από μακρυά, μα εγγύς μου και λευκή
Σαν κάποιο κρύσταλλο αμαυρό ανθοδόχης που αναδίδει
Απατηλά μιαν σπάνιαν ευωδιά βαλσαμική…
Με πόση ευθύνη ο Τ.Β. εργάστηκε στην ιερή μοναξιά της δημιουργικής σιωπής, στεφανούμενος τη μαγεία του ποιητικού μυστηρίου, για να φτάσει σε αυτό το ένθεο απο¬τέλεσμα! Πόσο πόνεσε υποτασσόμενος στα παιχνιδίσματα της γλώσσας και στης καρδιάς τα σκιρτήματα, έχοντας να κάνει κάθε φορά με τις διαφορετικές διαθέσεις της ψυχής ή τις αναταράξεις της μνήμης, ώσπου να εξορύξει αυτό το δυσθεώρητο κρυστάλλινο φως της κρυφής πηγής. Μια αληθινή ιερουργία!! Για τον Γάλλο ποιητή, που ο Βαρβι¬τσιώτης υπεραγαπά και παθιάζεται με τη γραφή του, απο¬δίδει καλύτερα και απ’ όσο θα ονειρευόταν ο ίδιος ο Μαλ-λαρμέ με τη δική του ενδόμυχη σκέψη.. Γιατί πέρα από την άρτια εκφραστική απόδοση με το κοπιαστικό ταίριασμα της ρίμας, προχωράει ακόμη πιο πέρα, δίνει μια προέκταση στην ποιητική γραμμή, που πιθανόν ο Μαλλαρμέ και να άφησε ανολοκλήρωτη.. Άραγε, ένα ποίημα τελειώνει ποτέ??
Συμπεραίνω πως αυτό χρειάζεται: να υπάρχει ένα πάθος και μια παρόρμηση, μια συγγένεια πνευματική και ιδιαιτέρως «ψυχική ανάμεσα στον δημιουργό και τον με¬ταφραστή, ο δε μεταφραστής να είναι οπωσδήποτε ποιη¬τής όταν το μεταφραζόμενο είναι ποίημα, για να έχει επι¬πλέον την αίσθηση των συνηχήσεων και των λεκτικών αποχρώσεων..», παρατηρεί ο Βαρβιτσιώτης. Ειδικά στο ποίημα «Ως από άλμα», η γοργοϋπήκοος ποιητική ιδιοσυ¬γκρασία του Βαρβιτσιώτη κορυφώνεται και φτάνει ως την εξαΰλωση:
«Πένθιμος ασπασμός γεμάτος αθωότη
ούτ’ ένα ρόδο μοναχά μέσα στα σκότη..»,
αλλά και στα υπόλοιπα ποιήματα – ιδιαιτέρως στα σο¬νέττα – ο κάθε στίχος δαμάζεται και κατακτιέται θριαμ¬βευτικά, με όλες τις πολύχυμες αντανακλάσεις του φωτός που δια¬σκορπίζει:
«Τ’ ωραίο, το ζωηρό και το παρθένο σήμερα θα σχίσει
μ’ ένα του αλλόφρονα φτερούγισμα στη λίμνη τη σκληρή..»
Μετάφραση αστραπηφόρος, κατακοσμούμενη λύρας και μουσικής πολλής, σωστός λυτρωμός της Λέξης. «Είναι το άνθος όλης της Ποίησης που έχω μεταφράσει ως τα σή¬μερα..», μου εξομολογήθηκε σε μια συνομιλία μας ο ποιη¬τής…
Με αυτά τα δεκαεπτά λυροπρόφερτα ποιήματα του Μαλλαρμέ, ο Βαρβιτσιώτης αναγέννησε μια ποιητική σύν¬θεση με τις απεριόριστες αρετές μουσικής και λόγου και ξανάπλασε εύψυχα ένα ποιητικό αριστούργημα από τη γαλλική στην ελληνική γλώσσα. Επιβεβαιώνοντας έτσι την πολυτροπία της άρρητης ποιητικής Τέχνης, η οποία όπου θέλει πνέει..
Ο Β. μας αποκαλύπτει τη μαγεία της σιωπής του μαλ¬λαρμεϊκού λόγου. Ενός λόγου που αφθονεί σε αγωνία για το πώς θα εκφραστεί προσφορότερα η ίδια η Ποίηση – μέσα από αναγεννησιακά σύμβολα, εικόνες, καθρέφτες – και μιας εμπειρίας ακαταμάχητης από τη βαθειά απογοή¬τευση για το ανέφικτο, εξυψώνοντας και τη δική του ποι¬ητική όπερα σε χρυσαυγές φωταγώγημα..
Το έργο «ΠΟΙΗΜΑΤΑ» του Stefan Mallarme σε από¬δοση, σχολιασμό και εισαγωγικό λόγο του Τάκη Βαρβι¬τσιώτη, πρωτοκυκλοφόρησε το έτος 2000 από τις εκδόσεις « Αρμός».
Κλείνοντας παραθέτω δύο ακόμα θεσπέσιους στί¬χους, όπου ακτινοβολεί η εντέλεια της ποιητικής μετάφρα¬σης σε όλη της την πρωτεϊκή υπερουσία, καμωμένη και ιδωμένη από τον πρωτόθρονο Έλληνα γλωσσοπλάστη ποι¬ητή:
«Τροπαιοφόρος διέφυγα μιαν ωραίαν αυτοκτονία
Δόξας αυλός, αίμα κι αφρός, χρυσάφι, τρικυμία…»
Αντώνης Χρ. Περδικούλης
Αγυιά
Από την εν πλω συλλογή δοκιμίων
“Τετράδια με μπλέ πανάρια”
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου