Μάνος Ελευθερίου

Ο Μάνος Ελευθερίου (Ερμούπολη Σύρου, 12 Μαρτίου 1938) είναι Έλληνας ποιητής, στιχουργός και πεζογράφος. Έχει συγγράψει μέχρι τώρα εννέα ποιητικές συλλογές, διηγήματα, μία νουβέλα, δύο μυθιστορήματα, πάνω από 400 τραγούδια και έχει επιμεληθεί διάφορα λευκώματα βασισμένα σε προσωπικές συλλογές του. Παράλληλα έχει εργαστεί ως αρθογράφος, επιμελητής εκδόσεων, εικονογράφος και ραδιοφωνικός παραγωγός.

Για το πρώτο του μυθιστόρημα, ο Καιρός των Χρυσανθέμων, έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας του 2005. Οι στίχοι του έχουν μελοποιηθεί από όλους σχεδόν τους διαπρεπείς Έλληνες συνθέτες. Έγινε γνωστός ως στιχουργός τη δεκαετία του '70, συνεργαζόμενος με το Μίκη Θεοδωράκη (Λαϊκά: Το παλληκάρι έχει καημό, Σ' αυτή τη γειτονιά, Πολιτεία Γ & Δ), τον Δήμο Μούτση (Ο Άγιος Φεβρουάριος: Η σούστα πήγαινε μπροστά, Άλλος για Χίο τράβηξε, Ο χάρος βγήκε παγανιά) και τον Γιάννη Μαρκόπουλο (Θητεία: Μαλαματένια λόγια, Τα λόγια και τα χρόνια, Παραπονεμένα λόγια). Αργότερα στίχοι του θα γίνουν τραγούδια από τον Γιάννη Σπανό (Η μαρκίζα), τον Σταύρο Κουγιουμτζή (Ελέυθεροι κι ωραίοι, Στα χρόνια της υπομονής), τον Θάνο Μικρούτσικο (Άμλετ της Σελήνης, Δεν είμαι άλλος, Δίκοπη ζωή), τον Ηλία Ανδριόπουλο (Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες) και τον Χρήστο Νικολόπουλο (Διαθήκη, Στων αγγέλων τα μπουζούκια). Θεωρείται μάλιστα ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς εκφραστές του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού.

Βιογραφικά στοιχεία

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ερμούπολη της Σύρου. Το 1962, σε ηλικία μόλις 24 χρονών δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Συνοικισμός». Οι πρώτες του πεζογραφικές εμφανίσεις έγιναν με τα διηγήματα «Το διευθυντήριο» και «Η σφαγή» σε αυτοτελή βιβλία το 1964 και 1965. Ο ίδιος όμως σε συνέντευξή του έχει δηλώσει ότι τα έχει «αποκηρύξει σιωπηρά». Εκείνη την εποχή είχε την ευκαιρία να γνωρίσει και να συναναστραφεί με σημαντικές προσωπικότητες από διάφορους χώρους της τέχνης, όπως οι μεγάλοι ζωγράφοι Τσαρούχης και Χατζηκυριάκος-Γκίκας.

Το 1964 πρωτοπαρουσιάστηκε στην ελληνική δισκογραφία με τους στίχους των Ρημαγμένων Κήπων, που εμπιστεύθηκε στο Χρήστο Λεοντή. Ένα χρόνο αργότερα γνωρίστηκε με τον Θεοδωράκη στο Σύλλογο Φίλων Ελληνικής Μουσικής. Ο συγγραφέας Φώντας Λάδης ήταν αυτός που έδωσε στον μουσικοσυνθέτη τα δώδεκα τραγούδια που είχε γράψει ο Ελευθερίου κατά τη διάρκεια της θητείας του -το «Τρένο Φεύγει στις Οκτώ», τη «Νυχτερίδα» και τα υπόλοιπα. Λίγο καιρό πριν κυκλοφορήσει όμως ο δίσκος, τους πρόλαβε η Δικτατορία. Τελικά τα τραγούδια κυκλοφόρησαν το '70 στο εξωτερικό (Παρίσι). Κατόπιν ήρθε η συνεργασία με τον Δήμο Μούτση και τον Άγιο Φεβρουάριο (1971) κι έπειτα η «Θητεία» με τον Γιάννη Μαρκόπουλο. Η ηχογράφηση του δίσκου μάλιστα άρχισε το Νοέμβριο του 1973, λίγες μέρες πριν από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και ο δίσκος κυκλοφόρησε τελικά στη Μεταπολίτευση, το Μάρτιο του 1974. Αργότερα έρχεται η συνεργασία με τον Κουγιουμτζή και τον Νταλάρα. Στον δίσκο "Η Ατέλειωτη Εκδρομή" του 1975 ο Θανάσης Γκαϊφύλλιας μελοποιεί τρία σπουδαία του ποιήματα του Ελευθερίου: Γνωριμία, Εκδρομή, Κιθάρες των νερών.

Παράλληλα γράφει και εικονογραφεί παραμύθια για παιδιά και φροντίζει για την έκδοση λευκωμάτων με θέμα τη Σύρο, την ιδιαίτερη πατρίδα του: («Ενθύμιον Σύρας», «Θέατρο στην Ερμούπολη.» κ.α). Η δεκαετία του ‘90 τον βρίσκει να αρθρογραφεί και να κάνει ραδιοφωνικές εκπομπές στον Αθήνα 9,84 και στο Δεύτερο Πρόγραμμα. Το 1994 παρουσιάζει την πρώτη -και μέχρι σήμερα τελευταία - νουβέλα του, με τίτλο Το άγγιγμα του χρόνου και δέκα χρόνια αργότερα δημοσιεύει το μυθιστόρημα «Ο Καιρός των Χρυσανθέμων, που τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας του 2005.

Κυρίαρχο θέμα του βιβλίου είναι το θέατρο, είτε διαμέσου της κεντρικής ηρωίδας και μεγάλης πρωταγωνίστριας Παρασκευοπούλου, είτε διαμέσου των υπολοίπων ηθοποιών αλλά και θεατρικών συγγραφέων που εμφανίζονται στις σελίδες του. Ο Ελευθερίου θα το χαρακτηρίσει θέατρο μέσα στο θέατρο, οι θεατές απλά θα το λατρέψουν και οι κριτικοί θα του πλέξουν εγκώμια. Σαν φυσική συνέχεια εκδίδεται το 2006 το δεύτερο μυθιστόρημά του, Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές, με θέμα τη ζωή και τον θάνατο της μεγάλης Ελληνίδας ηθοποιού, Ελένης Παπαδάκη. Η εμπορική και καλλιτεχνική επιτυχία και πάλι δεν είναι τυχαία. Ο Ελευθερίου, κατά την προσφιλή τακτική του έχει δουλέψει εξονυχιστικά τα βιβλία του: «Τα μυθιστορήματα με απασχόλησαν τα τελευταία 13 14 χρόνια. Έγραφα μέρα, νύχτα, δεν είδα διακοπές, δεν είδα γιορτές τίποτα»[1]. Εξάλλου, όπως έχει παραδεχθεί: «Ποτέ δεν έγραψα κάτι, χωρίς να γίνουν μετά άπειρες αλλαγές. Ποτέ δεν έγραψα μια πρόταση, χωρίς να κάτσω από πάνω της 100 και 200 φορές να την ξαναδώ, με διαφορετική διάθεση, διαφορετική ώρα και μέρα. Το κοιτάζω, το βλέπω, με αγανακτεί, το ξανακοιτάζω, το δέρνω, μένω εκεί. Αν δεις κάτι που έχεις γράψει και σου αρέσει πολύ, τότε υπάρχει πρόβλημα. Φαίνονται ξέρετε τα εύκολα πράγματα. Δεν τσιμπάει ο αναγνώστης».[1]

Το 2007 εκδίδεται η συλλογή διηγημάτων «Η μελαγχολία της πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οκτώ» «Το διήγημα, ως φόρμα είναι δυσκολότερο από ένα μικρό μυθιστόρημα. Πρέπει να εξαντλήσεις όλη σου την τεχνική και να γράψεις μια ολοκληρωμένη, συνοπτική ιστορία χωρίς να παραλείψεις στις περιγραφές σου τίποτα από την ψυχολογία των ηρώων σου και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Τα διηγήματα της «Μελαγχολίας...» γράφονται επί πολλά χρόνια. Με είχαν στοιχειώσει. …. Το «λάθος» στο διήγημα είναι θανατηφόρο. Το τινάζει στον αέρα». [2]

Πρόσφατα δημοσιεύτηκε και το θεατρικό του έργο «Μπλε μελαγχολία» σε συλλογική έκδοση με άλλους γνωστούς συγγραφείς. Αναμένεται η έκδοση και άλλων μυθιστορημάτων που ο συγγραφέας δεν έχει αποφασίσει να εκδώσει ακόμα.

Τρέφει αντιπάθεια προς τις συνεντεύξεις και προς τον μη ελεγχόμενο προφορικό λόγο. Καθώς όμως μερικές φορές αναγκάζεται να υποκύψει στον πειρασμό της δημοσιεύσιμης συνομιλίας κάποιες από τις αγαπημένες του συνήθειες ή προτιμήσεις έχουν διαρρεύσει στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Όπως, λόγου χάρη, ότι απολαμβάνει τη μουσική του Νίνο Ρότα ή ότι θαυμάζει τη ζωγραφική του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Ότι του αρέσει το ουίσκι. Ότι είναι μανιώδης καπνιστής. Αγαπημένο του χρώμα είναι το μπλε και αγαπημένη του ταινία το φελινικό «Και το πλοίο φεύγει». Ότι φτιάχνει μόνος του σταφύλι γλυκό του κουταλιού...

O ίδιος παραδέχεται χαριτωμένα: «Εγώ θα έλεγα πάλι ότι ήμουν τυχερός. Μέσα από τα τραγούδια γνώρισα εξαιρετικούς ανθρώπους, κέρδισα χρήματα, χρήματα τόσα ώστε να ζω αξιοπρεπώς για πάρα πολλά χρόνια και να αγοράζω πράγματα που με ενδιέφεραν. Αυτή ήταν η ανταμοιβή μου. Τώρα, αν όλα αυτά τα πράγματα είναι καταξίωση και όντως έκανα κάτι σημαντικό, τι να πω, φαίνεται ότι πρέπει να υπάρχει κάπου μια αλήθεια σε όλες αυτές τις υπερβολές». [3]

Ποίηση

Συνοικισμός, 1962, (εξαντλημένο)

Μαθήματα μουσικής. 1972, (επανέκδοση από τις εκδόσεις Ύψιλον. 1980)

Τα ξόρκια, 1973, (επανέκδοση από τις εκδόσεις Ύψιλον. 1980)

Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του προφήτη Ελισσαίου, - 1η έκδ. - Αμοργός, 1975 επανέκδοση από τις εκδόσεις Καστανιώτης 1980 και 2002)

Τα όρια του μύθου - Αθήνα : εκδόσεις Γνώση , 1978

Το μυστικό πηγάδι - Αθήνα : εκδόσεις Γνώση , 1983

Αναμνήσεις από την Όπερα - Αθήνα : εκδόσεις Γνώση, 1987

Το νεκρό καφενείο - 1η έκδ. - Αθήνα : Καστανιώτη, 1997

Η πόρτα της Πηνελόπης - Αθήνα : Γαβριηλίδης, 2003

Πεζογραφία:

Μυθιστορήματα

Ο καιρός των χρυσανθέμων - 1η έκδ. - Αθήνα : Μεταίχμιο, 2004, (Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2005)

Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές - 1η έκδ. - Αθήνα : Μεταίχμιο, 2006.

Διηγήματα

Το διευθυντήριο.Αθήνα: Φέξης, 1964

Η σφαγή. 1965

Συλλογικό έργο. Έρωτας σε πρώτο πρόσωπο : 29 ιστορίες που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα "Τα Νέα" το καλοκαίρι του '97, Αθήνα : Κέδρος, 1997

Συλλογικό έργο. Το Χαλάνδρι που γνώρισα : 19 Έλληνες συγγραφείς γράφουν για το Χαλάνδρι, Αθήνα : Ευριπίδης, 2005

Η μελαγχολία της πατρίδας μετά τις ειδήσεις των οκτώ - 1η έκδ. - Αθήνα : Μεταίχμιο, 2007

Νουβέλα

Το άγγιγμα του χρόνου. - Αθήνα : Καστανιώτη, 1994.

Μαρτυρίες-Ιστορικά

Είναι αρρώστια τα τραγούδια (επιμέλεια σειράς Θανάσης Θ. Νιάρχος) - 1η έκδ. - Αθήνα : Καστανιώτη, 2002. (ανθολόγηση κειμένων του συγγραφέα)

Η δεκαετία του '60 (μαζί με τον Θανάση Θ. Νιάρχος.) - 1η έκδ. - Αθήνα : Καστανιώτη, 2005.

Μελέτες-Λευκώματα

Το θέατρο στην Ερμούπολη τον εικοστό αιώνα, (τέσσερεις τόμοι), Δήμος Ερμούπολης

Ο ίσκιος της Αθήνας = Shadows of Athens / φωτογράφιση Εβίτα Μαχαίρα • μετάφραση Mary Kitroeff • κείμενα Μάνος Ελευθερίου. - 1η έκδ. - Αθήνα : Ποταμός, 2002.

Παιδικά

Παραμύθια για τον Αυτοκράτορα , Αθήνα Εκδόσεις Γνώση

Ένα καράβι μια φορά (εικονογράφηση Σοφία Φόρτωμα.) - Αθήνα : Ωκεανίδα, 1997.

Του Γενάρη το φεγγάρι : Παραμύθια για τους δώδεκα (εικονογράφηση Μάνος Ελευθερίου) - Αθήνα : Κέδρος, 1998.

Η γάτα που ήθελε να γίνει πουλί ( εικονογράφηση Σοφία Φόρτωμα) - Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα, 2000.

Ένα καράβι, καραβάκι... •(εικονογράφηση Μαθητές Α΄ δημοτικού 2004-2005 σχολής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου)- 1η έκδ. - Αθήνα : Εκδόσεις της Σχολής Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, 2005

Θέατρο

Μπλε μελαγχολία. Σας αρέσει ο Μπραμς; Άλτιν (Μάνος Ελευθερίου , Μάρω Δούκα , Μένης Κουμανταρέας). - 1η έκδ. - Αθήνα : Κέδρος, 2007

Σε επιμέλεια του συγγραφέα

Φωτογραφίες και σήματα Ελλήνων και ξένων φωτογράφων της περιόδου 1859-1910, εκδόσεις Γνώση, 1981

Ενθύμιο Σύρας, φωτογραφίες και καρτ ποστάλ απο το 1860-1950, εκδόσεις Γνώση,1993

Νεοκλασική Ερμούπολη φωτογράφιση Παναγιώτης Δενδρινός , Νίκος Δεσύπρης , Ιάκωβος Καρβώνης , κ.ά. - Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα, 2000.

Ενθύμιον Σύρου : Σύρος ένα νησί - Μια ιστορία: Καρτ ποστάλ και φωτογραφίες του 19ου και του 20ού αιώνα, μετάφραση Sophia Phocas. - 1η έκδ. - Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα, 2001.

Ερμούπολη, Μια πόλη στη λογοτεχνία, / επιμέλεια Μάνος Ελευθερίου • επιμέλεια σειράς Κώστας Ακρίβος • φωτογράφιση Καμίλο Νόλλας. - 1η έκδ. - Αθήνα : Μεταίχμιο, 2004.

Φύλαξες τα χρυσά φιλιά μες στ' αργυρά κουτάκια.

Φύλλα ξερά της δάφνης και φύλλα Παραδείσου.

Μες στα βιβλία της αγάπης και μέσα στα λευκώματα

κι αυτό που δεν μπορεί να υποσχεθεί.

Από το ποίημα Μες στα βιβλία της αγάπης,

συλλογή "Η πόρτα της Πηνελόπης"

Σημειώσεις

1.↑ 1,0 1,1 Συνέντευξη στον Δημήτρη Τερζή, op.cit.

2.↑ Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη, Greek American News Agency

3.↑ Συνέντευξη στον Δημήτρη Τερζή, περιοδικό "ΛΙΜΑΝΙ, στο τεύχος Σεπτεμβρίου 2006. (αναδημοσίευση στο διαδίκτυο από ithilien.pblogs.gr)