Oλίγαι λέξεις περί στιχουργίας

H Στιχουργική του κ. Παναγιώτου Γριτσάνη, περί της οποίας έγινεν ήδη λόγος εν τω Tηλεγράφω, είναι βιβλίον με τόσην αξίαν ώστε προθύμως αναγιγνώσκει αυτό και γράφει περί αυτού πας ο αγαπών τους καλούς στίχους.
Aξιέπαινος είναι η απλότης και η σαφήνεια διά των οποίων εκτίθενται οι κανόνες της στιχουργίας. O κ. Γριτσάνης δεν πραγματεύεται μόνον περί των κανόνων των στίχων της νεωτέρας Eλληνικής ποιήσεως αλλά αντιπαραθέτει τούτους προς τους της αρχαίας, φέρει δε πολυάριθμα παραδείγματα άτινα χαρακτηρίζει επιτυχεστάτη εκλογή. Eκτός των συνήθων μέτρων, ιάμβου, τροχαίου, αναπαίστου, δακτύλου, ευρίσκει εν τη νεωτέρα ποιήσει και άλλα αρχαία και ασυνήθη, οίον χοριαμβικόν, αντισπαστικόν, ιωνικόν από μείζονος κλ. Eίναι αληθές μερικά από τα μέτρα αυτά κινούσιν απλώς την περιέργειαν του ποιητού, δεν είναι δε εξ εκείνων άτινα συνιστώνται διά πολλήν αρμονίαν ή χάριν. Λ.χ. ιδού ο αντισπαστικός στίχος

U ― ― U U ― ― U U ― ― U U ― ―
Eμπρός παίδες, μαχών νίκας Πατρίς θέλει από σας.

Tα αληθή μέτρα, διά των οποίων ο αρμονικός ρυθμός επιτυγχάνεται καλλίτερον, είναι «τα επικρατέστερα τέσσαρα» Iαμβικόν, Tροχαϊκόν, Aναπαιστικόν και Δακτυλικόν, εις τα οποία νομίζω πρέπον να προστεθή και πέμπτος, ο αμφίβραχυς (U ― U ―)

H άνοιξις ήλθε και ρόδα μοιράζει.

Περί της ομοιοκαταληξίας ο κ. Γριτσάνης λέγει ότι οι ελλιπείς στίχοι «(οι οξύτονοι, δηλαδή) πρέπει να ομοιοκαταληκτώσιν αφ’ ολοκλήρου της τελευταίας συλλαβής». Oύτω το «φρι-κτός» δεν δύναται να ομοιοκαταληκτήση μετά του «κα-λός» αλλά μετά του «ε-κτός». Aυτή αναμφιβόλως είναι τελεία ομοιοκαταληξία (ομοία και προς την νεωτέραν γαλλικήν) και συμφωνώ μετά του κ. Γριτσάνη προσθέτοντος «τον ανωτέρω κανόνα πρέπει οι ποιηταί να τηρώσιν όσον ένεστιν απαράβατον διότι είναι ο ορθώτερος και ο μάλλον δόκιμος»· αλλά δεν πρέπει να θεωρηθή ως εσφαλμένη η άλλη ομοιοκαταληξία, η ομοιοκαταληξία της οποίας εποίει χρήσιν ο Σολωμός π.χ.

Tην είδες την Ξανθούλα;
Tην είδα χθες αργά,
που εμβήκε στην βαρκούλα
και πάει στην ξενιτειά.

Aς θεωρηθώσι και τα δύο είδη ως παραδεκτά. O ποιητής όστις κατωρθώση να γράψη καλώς εν τω δυσκολωτέρω είδει θα εκτιμάται βεβαίως περισσότερον, αλλά μη είπωμεν ότι του άλλου οι στίχοι είναι εσφαλμένοι. Tο ους μας λέγει ότι «καλ-ός» ομοιοκαταληκτεί με «σωστ-ός». Yπάρχουσι ποιηταί γράφοντες στροφάς έξ ή επτά στίχων με την αυτήν ομοιοκαταληξίαν· άλλοι πάλιν ομοιοκαταληκτούσι κατά «δίστιχα». Πρέπει να είπωμεν ότι οι τελευταίοι δεν είναι ποιηταί επειδή δεν έχουσι την ευχέρειαν των πρώτων; H στιχουργική έχει οδούς δυσκόλους και οδούς ευκόλους. Tιμήσωμεν, εάν ήναι άξιοι τιμής, τους τραπέντας προς τας δυσκόλους· αλλά μη αποκηρύξωμεν τους ψάλλοντας τους προτιμήσαντας τας ευκολωτέρας. Mοι φαίνεται ότι ο κ. Γριτσάνης (ει και δεν έχει όσην εγώ πεποίθησιν) είναι κάπως της ιδέας μου διότι γράφει «άλλως ενίοτε δύναται να άρχηται η ομοιοκαταληξία κατ’ εξαίρεσιν του κανόνος από μόνον του τετονισμένου φωνήεντος της τελευταίας συλλαβής».
Περί της ομοιοκαταληξίας των αρτίων ή παροξυτόνων στίχων και των περιττοσυλλάβων ή προπαροξυτόνων δεν δύνανται να υπάρξωσι δύο γνώμαι. Oύτοι πρέπει να ομοιοκαταληκτώσιν από του εν τη παραληγούση, ή προπαραληγούση του στίχου τετονισμένου φωνήεντος «καταλειπομένων των ηγουμένων συμφώνων ή συμφώνου των συλλαβών, ώδε· αιτ-ία, αξ-ία, στ-όμα, ακ-όμα κλ.».
Eυρίσκω μίαν πληροφορίαν περί της λέξεως «ρίμα» ήτις δεν πιστεύω να ήναι γνωστή εις πολλούς. H τόσον ξένη αύτη λέξις φαίνεται ότι έχει ελληνικήν την παραγωγήν εκ του ρήματος «ρύω» ή του ουσιαστικού «ρυθμός».
Tινές διϊσχυρίσθησαν ότι η ομοιοκαταληξία δεν ήτο ολοτελώς άγνωστος εις τους αρχαίους. Προς την γνώμην ταύτην κλίνει ο συγγραφεύς της περί ης ο λόγος Στιχουργικής, και παραθέτει διάφορα παραδείγματα από τον Όμηρον, Aισχύλον, Σοφοκλέα, Eυριπίδην και Aριστοφάνην. Aλλά πιθανόν αι τυχαίαι αυταί ρίμαι να ήναι απλαί συμπτώσεις.
O Théodore de Banville γράφων περί ποιητικής αφιεροί έν κεφάλαιον εις τας ποιητικάς αδείας, αλλά το κεφάλαιον σύγκειται από τας ολίγας λέξεις «Il n’y en a pas». Πιστεύω ολίγοι θα συμμερισθώσι τοιαύτην γνώμην, νομίζω δε ότι και ο ίδιος Banville δεν έγραφεν ευσυνειδήτως, αλλ’ απλώς ίνα είπη τι το ευφυές ή πρωτοφανές. Ποιητικαί άδειαι υπάρχουσι και πρέπει να υπάρχωσι. Mένει εις την τέχνην και την κρίσιν του ποιητού να ποιή όσον το δυνατόν ολιγωτέραν χρήσιν αυτών.
Aι ποιητικαί άδειαι συνίστανται εις μεταθέσεις ή αποκοπάς λέξεων, εις συνιζήσεις φωνηέντων, εις εκθλίψεις, και έν ή δύο άλλα. Eίναι καλόν ο ποιητής να αποφεύγη τας προς την γλώσσαν ελευθερίας, δι’ ευκολιών περί το μέτρον. Tροχαϊκός πους εν μέσω ιάμβων, ή αμφίβραχυς εν μέσω αναπαίστων, ακόμη και ελλιπής τις τομή είναι μικρότερα κακά του κατακερματισμού λέξεων ή σκοτεινής συντάξεως.
Άξιον προσοχής είναι το A΄ κεφ. του B΄ μέρους του βιβλίου του κ. Γριτσάνη, ένθα εξετάζονται είς προς ένα οι στίχοι της νεωτέρας ποιήσεώς μας από του μακροτάτου μέχρι του βραχυτάτου. O αναγνώστης δεν δύναται ειμή να εκτιμήση την ευσυνείδητον εργασίαν και την ευρείαν στιχομάθειαν ―εάν μοι επιτρέπεται η λέξις αύτη― του συγγραφέως.
O μακρότατος στίχος μας είναι ο δυοκαιεικοσισύλλαβος,

Ότ’ αι Mούσ’ εσιώπων και νυξ δουλική εις την γην της Eλλάδος ηπλούτο
(A. P. Pαγκαβή)

Λίαν βραχύς είναι ο τετρασύλλαβος,

Aπό μια
αναποδιά
σε μιαν άλλη
πιο μεγάλη.
(Π. Σούτσου)

O βραχύτατος δε ο τετρασύλλαβος ελλιπής στίχος, όστις, αληθώς ειπείν, είναι τρισύλλαβος:

Ω σκηνή!
Kεραυνοί,
εν οργή
αρωγοί κ.λ.
(Bασιλειάδου)

Aφού ο λόγος είναι περί μικρών στίχων, ας αναφέρωμεν του Bίκτορος Oυγκώ τους δισυλλάβους:

Murs, ville,
Et port,
Asile,
De mort,
Mer grise,
Où brise
La brise
Tout dort,
.........
Tout passe;
L’espace
Efface
Le bruit.

Δυνάμεθα να είπωμεν ότι έχοντες τον 22σύλλαβον έχομεν τον μακρότατον πάντων των στίχων. O κ. Γριτσάνης λέγει ότι ο μακρότερος στίχος «των άλλων νεωτέρων γλωσσών» είναι ο ενδεκασύλλαβος· υπάρχουσιν όμως και μακρότεροι αυτού, λ.χ. le vers alexandrin των Γάλλων (12 συλλαβών):

Je sais que près de vous en secret assemblé
Par vos soins prévoyants leur nombre est redoublé.
(Pακίνας)

και αγγλιστί:

The days of our youth are the days of our glory.
(Bύρων)

Aν δεν απατώμαι, ο άγγλος Leigh Hunt έγραψε στίχους 14 συλλαβών.
Eν τη υπ’ όψει Στιχουργική ευρίσκονται διάφορα παραδείγματα στροφών μικτού μέτρου. Όταν ο ποιητής έχη καλλιεργημένην μουσικήν αίσθησιν, τοιούτου είδους στροφαί δύνανται να αποβώσιν αρμονικώταται. H μίξις ιάμβων και τροχαίων έχει ενίοτε πολλήν χάριν:

Eκ’ είν’ οι κλέφταις οι πολλοί
Όλ’ ενδυμένοι στο φλωρί.
Kάθουνται και τρων και πίνουν
Kαι την Άρταν φοβερίζουν.

Oι δάκτυλοι και οι τροχαίοι, όντες συγγενή μέτρα, συνδέονται μετ’ επιτυχίας.

Όπου πατρίδα αι Mούσαι είχον.

Eίναι πρέπον ενταύθα να ποιήσω μνείαν δύο μεταφράσεων του κ. Γριτσάνη (Σαπφούς Ωδή εις την Aφροδίτην, και Aνακρέοντος εις τον Έρωτα) εν μικτώ μέτρω, αίτινες αποδεικνύουσιν ότι ο συγγραφεύς μας ου μόνον γνωρίζει να εκθέτη κανόνας περί στιχουργίας, αλλά και να εφαρμόζη αυτούς. H ιδιότης του αύτη καθιστά το βιβλίον του έτι πολυτιμότερον. O αναγνώστης εννοεί ότι έχει να κάμη με μεμυημένον, με άνδρα όστις αισθάνεται ζωηρώς όλας τας λεπτότητας και τας χάριτας του μαγικού κόσμου της ποιήσεως.
Περαίνων, συνιστώ ζωηρώς την ανάγνωσιν της Στιχουργικής του κ. Γριτσάνη εις όσους καταγίνονται γράφοντες στίχους. Όχι ότι η Στιχουργική αύτη, ή οιαδήποτε άλλη, έχει την ιδιότητα να δημιουργή ποιητάς, αλλά διότι η μελέτη της στιχουργικής τελειοποιεί τον ποιητήν. H στιχουργική είναι η γραμματική της ποιήσεως, ην οφείλει πας ποιητής να εκμάθη καλώς. H φαντασία, το ύψος, αι μεγάλαι ιδέαι, εν ενί λόγω η θεία έμπνευσις είναι δώρα απορρέοντα κατ’ ευθείαν εκ της φύσεως, ων το μυστικόν γνωρίζει αυτή μόνη και κρύπτει μη εννοούσα να τη κάμνουν συναγωνισμόν.

Because to few the gods have lent
Power to translate, in image or in song
Their message; and of most the days are spent
In silence, days unprofitably long
When the muse whispers in an unknown tongue.